آقاسی، محمد(1399) سرمایه فرهنگی و اجتماعی هیأت‌های مذهبی در ایران، روزنامه اطلاعات، 3 شهریور، صفحه 6

برای مطالعه از لینک اصلی اینجا کلیک کنید.

به گواه پیمایش‌های ملی، وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران طی یک دهه گذشته روند نزولی را طی کرده است. در برابر چنین امری، چه در مقام محقق، چه سیاست‌گذار و یا در نگاه کنشگر اجتماعی، می‌توان سکوت کرد، نق زد و یا نقد کرد و می‌توان به دنبال نقاط زایش و افزایش سرمایه‌های اجتماعی یا فرهنگی بود. یکی از کانون‌های مهم در تولید سرمایه اجتماعی و سرمایه فرهنگی ایرانی را می‌توان هیأت‌های مذهبی دانست. علاوه بر مشاهدات عینی، مطالعات تجربی نیز حاکی از آن است که درصد چشمگیری از مردم در عزاداری ماه محرم به صورت حضوری شرکت می‌کنند.

نتایج یک نظرسنجی در سال ۱۳۹۴ نشان می‌دهد که ۸۵درصد مردم ایران اعلام کرده‌اند در مراسم دهه اول ماه محرم شرکت کرده‌اند. تکرار نظرسنجی در سال ۱۳۹۷ نشان می‌دهد که میزان شرکت مردم کاهش نیافته و ۸۵درصد پاسخگویان حداقل یک شب در مراسم عزاداری دهه اول محرم شرکت کرده‌اند. یافته‌های تفصیلی این نظرسنجی نشان می‌دهد ۴۳درصد پاسخگویان هر شب در مراسم شرکت کرده‌اند، ۲۳٫۴درصد بیشتر شبها و ۱۸٫۱درصد یکی، دو شب در مراسم شرکت کرده‌اند. حدود ۱۵درصد پاسخگویان نیز در مراسم دهه اول محرم شرکت نکرده‌اند.۱ این شرکت به‌رغم توسعه فضای مجازی و نیز پوشش مناسب توسط شبکه‌های تلویزیونی ملی و محلی، قابل توجه است.

باید بر همه ابعاد هیأت‌های مذهبی تأمل نمود و فقط نقاط ضعف را برجسته نکرد؛ اما بیش از یک دهه است که هیأت‌های مذهبی زیر تیغ نقد روشنفکران و مذهبیون قرار گرفته است. به طور ویژه از حدود یک ماه پیش از آغاز مراسم عزاداری، نوشته‌ها و نقدها تا توئیت‌ها و تک‌گفتارها شروع می‌شود و با یافتن نشانه‌هایی از آنچه گفته شده در دهه اول، همان مباحث بسط پیدا می‌کند. یکی از ایرادهای منتقدان هیأت‌های مذهبی این است که به وجه مردمی بودن هیأت‌ها کمتر توجه کرده‌اند و بیشتر بر نمودهای حکومتی هیأت‌های مذهبی توجه داشته‌اند؛ لذا برخی وجوه هیأت‌ها را کمتر دیده‌اند. آنان که در عرصه روشنفکری جای پیدا می‌کنند، بیشتر می‌کوشند هیأت‌های بزرگ را در شهرهای بزرگ مورد توجه قرار دهند و نقطه اشتراک مذهبیون نیز با آنان در همین‌جاست. این در حالی است که بسیاری از هیأت‌های متوسط و کوچک از نگاه منتقدان دور می‌ماند. تصویری که برای نقد هیأت‌های مذهبی دیده می‌شود، بیش آن چیزی است که از صدا و سیما پخش می‌شود، وگرنه هیأت فقط و فقط هیأت‌های با جمعیت‌های انبوه نیست.

در ضمن آنچه به آن کمتر توجه شده است، برگزاری هیأت‌های مذهبی در بافت جدید شهری است که انبوهه‌های جمعیت تأثیرات خویش را بر هیأت‌ها هم می‌گذارد؛ یعنی بسیاری از تغییرات در هیأت‌های مذهبی که با خاطره ما و نه لزوما دین و دینداری ما متفاوت است، به دلیل غلبة فرهنگ شهری بر فرهنگ روستایی است و شاید سالها بعد نوعی جدید از عزاداری‌ها را نیز شاهد باشیم. در حال حاضر نیز به یک حالت چند ژانری از عزاداری‌ها رسیده‌ایم و نمی‌توانیم فقط یک نوع تصویر از هیأت‌ها را ارائه دهیم. هرچند برساخت رسانه‌های امروزی از هیأت‌های مذهبی جمعیت‌های انبوه با محوریت مداحان است، اما سایر ژانرهای ممنوع و مجاز عزاداری نیز همچنان ادامه حیات داده‌اند.

با محوریت مؤلفه‌های سرمایه‌های فرهنگی و اجتماعی، هیأت‌های مذهبی در شهر تهران دستمایه مطالعه‌ گردید. این تحقیق که طی پنج سال۲ گذشته صورت پذیرفته، با استفاده از پرسشنامه نیمه‌ساخت یافته، اطلاعات پنجاه هیأت مذهبی شهر تهران را طی مصاحبه با یکی از بانیان و یا مسئولان اصلی هیأت، گردآوری کرده است. اکثر هیأت‌های مطالعه‌شده عمر کوتاهی داشته‌اند، یعنی بین سالهای ۷۰ تا ۹۰ تأسیس شده‌اند. برای درک زمینه ‌و دلایل تأسیس هیأت، سؤالاتی از قبیل مؤسسان چه کسانی بودند و چرا اقدام به تأسیس هیأت کردند، شد و آنها داستان تأسیس هیأت را شرح دادند. بخش عمده ‌پاسخگویان، دلایل مذهبی مانند اقامه عزاداری برای امام حسین(ع) و عشق به اهل بیت را دلیل تأسیس هیأتشان اعلام کرده‌اند. در کنار دلایل مذهبی، همچنین به مواردی مانند نبود هیأت در محله، علاقه مؤسسان به داشتن هیأت و جمع‌کردن اقوام یا افراد محله در یک مکان برای عزاداری اشاره شده است.

عده‌ای نیز گفته‌اند مهاجران شهرهای دیگری که در تهران ساکن شده‌اند، اقدام به تأسیس هیأت کردند. نکته‌ای که در این بخش قابل بررسی و توجه بیشتر است، بستری است که هیأت‌ها می‌توانند برای تعامل و ارتباط داشتن با دیگران ایجاد کنند. این امر به‌خصوص در مورد مهاجران از شهرهای دیگر و یا مواردی که افراد از قبل از تأسیس هیأت با یکدیگر آشنا بوده و ارتباط دوستانه داشته‌اند، بیشتر به چشم می‌خورد.

در مورد تغییراتی که در طی زمان اتفاق افتاده، تقریبا در تمام هیأت‌ها تعدادی اضافه شده‌ و عده‌ای رفته‌اند، اعضای هیأت مدیره تغییر کرده‌اند و یا مکان هیأت عوض شده است. همچنین در هیأت‌های قدیمی‌تر برخی از مؤسسان فوت شده‌اند. سرمایه‌های اصلی فرهنگی و اجتماعی هیأت را می‌توان به شرحی که می‌آید، دانست.

اداره مدنی و مردمی

هیأت‌های مذهبی را می‌توان همتراز تشکل‌های مردم‌نهاد در سایر کشورها دانست. سازمان‌هایی که با تکیه بر منابع مردمی اداره می‌شوند و هم اکنون نیز چنین هستند. بیشتر هزینه‌ها را بانیان و از طریق کمک‌های مردمی و نذورات تأمین می‌کنند. در برخی موارد نیز خود اعضای هیأت مسئول تأمین هستند. هزینه‌های هیأت به ترتیب بیشتر صرف تهیه غذا و اقلام خوراکی، خرج مداح و سخنران، خرید ملزومات مورد نیاز هیأت و موارد دیگری مثل هزینه قبوض و نظافت می‌شود که از این میان، بیشتر هزینه‌ غذا و اقلام خوراکی را خود بانیان و خیرین تأمین می‌کنند. هزینه‌های صرف شده در اکثر هیأت‌ها ثبت می‌شود؛ اما به خیرین و مردمی که همه یا بخشی از هزینه‌ها را تقبل کرده‌اند، حساب ‌داده نمی‌شود.

اگر کمک‌های مالی اعطاشده اضافه بیاید، معمولا برای مناسبت‌های دیگر در طول سال یا محرم سال بعد هزینه می‌شود؛ در مواردی نیز خرج ملزومات هیأت و یا صرف وعده‌های غذایی ‌می‌شود. در صورتی که بودجه هیأت در طول دهه کم بیاید، کاستی آن را اغلب اعضای هیأت و بانیان جبران می‌کنند.

پذیرایی در هیأت‌ها را می‌توان به دو بخش کلی تقسیم کرد: بخش اول شامل نوشیدنی‌های مختلف مانند چای، شیر، شیرکاکائو و شربت است به همراه شیرینی، خرما، حلوا و میوه. در این بخش چای مرسوم‌ترین نوع پذیرایی است که گاه در چند مرتبه (معمولا در ابتدا و اواسط مراسم، ولی نه در هنگام سخنرانی) به شرکت‌کنندگان داده می‌شود. بخش دوم وعده‌های غذایی است که در اغلب هیأت‌ها شام است؛ ولی در مواردی صبحانه و ناهار نیز داده می‌شود.

برنامه پذیرایی در نیمی از هیأت‌ها در طول دهه مشخص است و تغییر نمی‌کند. در اغلب هیأت‌ها افراد مشخص و ثابتی مسئول تهیه و آماده کردن پذیرایی هستند و محل آماده‌سازی نیز معمولا آشپزخانه و آبدارخانه هیأت‌هاست. اگر غذا کم بیاید، معمولا در کشیدن غذا مدیریت می‌شود و یا اعضای هیأت غذا نمی‌خورند. در مواردی نیز غذا از بیرون سفارش داده می‌شود. در صورت اضافه آمدن، غذا میان همسایگان و نیازمندان توزیع می‌شود. در برخی موارد نیز به اعضای هیأت و با اقوام ایشان داده می‌شود. در اکثر هیأت‌ها به افرادی که حاضر نیستند نیز غذا داده می‌شود.

در مورد ارتباط هیأت‌ها با دولت، یافته‌ها نشان‌ می‌دهد که دولت برای تقریبا هیچ‌کدام از هیأت‌های مورد بررسی، محدودیتی از لحاظ محتوایی ایجاد نکرده است؛ فقط حدود نیمی از پاسخگویان گفته‌اند برای هیأت باید مجوز داشته باشند. تنها رابطه‌ای که بین دولت و یک‌سوم از هیأت‌ها وجود دارد، اعطای بن و کمک‌هزینه خرید است. نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد، این است که دخالت دولت لزوما امری منفی نیست؛ مثلا یکی از پاسخگویان به سؤال «دولت چه دخالتی می‌کند؟» گفته است: «سالهای پیش آمدند مثلا پرسیدند کپسول آتش‌نشانی و… دارید یا نه؟» دخالت دولت می‌تواند معطوف به موضوعات این‌چنینی باشد که برای حفظ ایمنی هیأت امری ضروری است.

نظم درونی و تقسیم کار اجتماعی

یکی از کلیشه‌های قدیمی پیرامون هیأت‌های مذهبی را در محاوره‌های رسمی و غیر رسمی زیاد شنیده‌ایم که می‌گویند: «هیأتی کار می‌کنند». مطالعه نشان می‌دهد که برخلاف آنچه فکر می‌کنیم، هیأت‌های مذهبی با نظم درونی خود فعالیت می‌کنند. البته این نظم لزوما منطبق با نظم شهری و نظم همه مردم نیست. هرچند نشانه‌هایی مشاهده می‌شود که به چنین نظمهایی هم بیشتر توجه می‌شود. در اکثر هیأت‌ها برنامه‌ریزی برای مراسم، قبل از محرم انجام می‌گیرد که زمان آن از چند ماه تا چند روز قبل از شروع محرم متغیر است؛ اما مهم آن است که دست اندرکاران هیأت‌ها پیش‌بینی و برآورد از برنامه دارند.گفتگو در مورد امور هیأت و برنامه‌ریزی برای مراسم اغلب در خود هیأت انجام می‌شود، ولی در برخی موارد افراد در خانه اعضای هیأت یا داخل محل و یا به صورت تلفنی صحبت می‌کنند. اداره کنندگان بیشتر هیأت‌ها از میزان هزینه‌ها و تعداد افراد شرکت‌کننده در هیأت به صورت حدودی برآوردی دارند و به طور مشخص می‌دانند چه کسانی قرار است در امور هیأت مشارکت داشته باشند.

سؤال: «از کی برای محرم برنامه می‌ریزید؟» اینک پاسخ‌ها: از ۱۴ تا ۷ روز قبل محرم (۳۳.۳ درصد)، از ۴۰ تا ۲۰ روز قبل محرم (۲۵ درصد)، از ۴ تا ۲ ماه قبل محرم (۱۶.۷ درصد)، برنامه سالیانه است (۱۲.۵ درصد)، سایر (۱۲.۵ درصد)؛ جمع کل: ۱۰۰ درصد.

یکی از محورهای مورد سؤال این بوده است که: آیا وجوه سلبی هم برای برگزاری هیأت مورد توجه می‌باشد؟ در مورد کاستی‌های احتمالی در برنامه هیأت، تقربیا همه پاسخگویان گفته‌اند تا به حال پیش نیامده که غذا جور نشود، مداح یا سخنران نیایند و یا برنامه هیأت به جای شب اول در شبهای بعدی شروع شود. همچنین نیمی از پاسخگویان گفته‌اند در برنامه هیأت نقایصی وجود دارد.

سؤال: «آیا برآوردی از هزینه و تعداد افراد دارید؟» بله (۷۵ درصد)، خیر (۱۲.۵ درصد)، سایر (۱۲.۵ درصد)، جمع کل: ۱۰۰ درصد.

این موارد نشان می‌دهد اداره امور در هیأت‌ها بر اساس برنامه و به صورت تقریبا سازماندهی‌شده‌ای صورت می‌گیرد. در واقع می‌توان هیأت‌ها را سازمان‌هایی مردمی قلمداد کرد که اداره‌کنندگان و افرادی که در آن مشارکت می‌کنند، به دنبال رسیدن به هدف مشخصی هستند که در این مورد، برگزاری مناسب مراسم عزاداری است و برای دستیابی به آن، از پیش برنامه‌ریزی می‌کنند، وظایف مشارکت‌کنندگان را مشخص می‌کنند و هماهنگی‌های لازم انجام می‌دهند.

همبستگی محله‌ای، قومی و ملی

هیأت‌های مذهبی در تهران و ایران، بیشتر خاستگاهی محلی دارند؛ محله‌هایی که ساکنان شهرها و روستاها به خود اختصاص داده‌اند؛ لذا همچنان که در شهر‌های کوچک و مناطق روستایی آیین‌های عزاداری برپاست، نقاط پر ازدحام برای عزاداری در تهران هم مناطقی است که همچنان خاصیت محله بودن خویش را بیشتر نسبت به سایر نقاط حفظ کردند. دستجات عزاداری و هیأت‌های مذهبی در تهران در مناطق سنتی‌نشین بسیار بیشتر از سایر مناطق می‌باشد. مواردی مانند جمع کردن اقوام یا افراد محله در یک مکان یا اقدام مهاجران شهرهای دیگر برای تأسیس هیأت نیز از دلایل تشکیل هیأت‌های مذهبی ذکر شده است. در واقع هیأت‌های مذهبی بستری برای فضای ارتباطی چندفرهنگی۳ هستند و یکی از کارکردهای هیأت‌ها را می‌توان در بازتولید هویت‌های محله‌ای و قومی دانست. البته عطوف و مهربان شدن مردم در این برهه دهه محرم باعث نمایش و نمود هم‌افزایی‌ها می‌شود.

بازتولید آیین‌های سنتی

وجود علائم برای اعلام عزاداری هم یکی از عناصر لاینفک عزاداری دهه اول محرم می‌باشد. در مصاحبه‌ها پرسیده شد: «بیرون و درون هیأت چه عناصری وجود دارد؟» پاسخ‌های داده شده طیف متنوعی از اشیا را در بر می‌گیرد. پرچم، چراغانی، تابلوی هیأت، پارچه سیاه، بیرق، علامت، پلاکارد، طاق‌نصرت و کتیبه به طور کلی بیشترین مواردی هستند که به آنها اشاره شده است. مشاهده‌ها نشان می‌دهد هم در این علائم و هم در نوع عزاداری‌ها بخشی از آیین‌های سنتی ایرانی و محلی نیز به صورت مجدد بازتولید می‌شود که خود این مطلب از سرمایه‌های فرهنگی هیأت‌های مذهبی است. توجه به شعر و خط و هنر ایرانی در علائم و آیین‌ها چشمگیر است.

از این موارد پرچم، چراغ، تابلوی هیأت، پلاکارد، علامت و طاق نصرت عناصری هستند که خارج از هیأت قرار گرفته و معرف آن هستند. البته پرچم علاوه بر محیط خارجی، در فضای داخلی هیأت‌ها نیز وجود دارد. مسئول این نمادها معمولا اعضای هیأت هستند. در مورد مکان‌هایی که این نمادها از آنجا خریداری می‌شود، بازار، ناصر خسرو، میدان انقلاب و… مراکزی هستند که ذکر شده‌اند. همچنین عده‌ای گفته‌اند که نمادها یا از پیش موجودند و خریداری نمی‌شوند یا به صورت مردمی تهیه می‌شوند.

تأثیرات بیرونی و فراملی

یکی از نمودهای عزاداری برای حضرت سیدالشهدا(ع) که در سالهای اخیر نمود بیشتری یافته، پیاده‌روی اربعین است. حضور ایرانیان در این راهپیمایی و نیز تبلیغات گسترده رسمی و غیر رسمی باعث تأثیر و تأثرات در هیأت‌های مذهبی شده است؛ به عنوان نمونه در کنار تعبیر «چایخانه‌ها» که تعبیری سنتی است و یا «ایستگاه‌های صلواتی» که تعبیر بومی پسادفاع مقدس است، تعبیر «موکب» را نیز شاهد هستیم. افزایش محلهای صرف چای و شربت به جای هیأت نیز مشاهده می‌شود و این به‌‌رغم افزایش قیمت‌ها در تهران است.

علاوه بر این دریافت از فراسوی مرزها، استفاده از نغمه‌های مداحان ایرانی توسط مردم عراق و شیعیان افغانستان و لبنان و سایر مناطق، حاکی از تأثیرگذاری جریان هیأت‌های مذهبی بر محیط خارجی است. چند سالی است که مداحان ایرانی در رثای اربعین و پیاده‌روی و تلاش برای رسیدن به این کاروان، نغمه‌ سر می‌دهند. از آن سو نیز مداحان عراقی در پاسخ، برای ایرانیان نغمه خوشامدگویی سر می‌دهند. این مورد و موارد نشانه‌های از ظرفیت بالای هیأت‌های مذهبی در ایران است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

پی‌نوشت‌ها:

۱٫ نظرسنجی را مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) وابسته به جهاددانشگاهی انجام داده است.

۲٫ با قدردانی از خانم عطیه نیکوکار و دانشجویان دانشگاه علم و فرهنگ که در بخشهایی از این پروژه همراهی کردند.

۳٫Multicultural Communication Space.