آقاسی، محمد(1394) «آگناتولوژی» رایج در تحلیل نظرسنجی انتخاباتی، خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) ، چهارشنبه ۲۶ اسفند ۱۳۹۴، کد خبر: 94122616252

«آگناتولوژی» رایج در تحلیل نظرسنجی انتخاباتی

محمد آقاسی

فهم ما از پیرامون، از علم گرفته تا روزمره زندگی، متأثر از وضعیت فرهنگی ماست. توجه به علم و نحوه توجه به علم و گونه های علمی جدید و قدیم می تواند تحلیل های ما را جهت دهی نماید. از این منظر می توان سوالی را مطرح نمود که علی رغم آنکه دانایی در برابر نادانی است، اما آیا خود علم نیز می تواند جهالت افزایی نماید؟ پراکتور(2008) از همین زاویه نگاهی به وجوه جهل و نمودهای جهالت افزایی نموده است. او معتقد است که سه گونه جهالت و در نتیجه تشدید جهالت قابل دسته بندی است. او در ابتدا مفهوم جهالت که در برابر دانایی قرار می گیرد را مورد بررسی قرار می دهد و معتقد است جهل باعث می شود که نادانی بر آگاهی پیشی گیرد.

از نگاه او جهل در جایی دیگر نیز بروز پیدا می کند، آنجا که انتخاب یک عالم یا دانشمند در عدم مطالعه برخی محورها و موضوعات، او را از آن دانش بی بهره می سازد و به طور طبیعی در دنیایی که تخصصی شده است ما با این گونه از جهالت بیشتر روبرو هستیم. در نهایت و به عنوان مطلب سوم «آگناتولوژی[1]»  را مطرح می نماید به این معنی که گاهی خود علم و فراورده های علمی باعث نادیده گرفته شدن و یا به انحراف رفتن برخی مسائل می شود و در واقع جهل به جای علم می نشیند که بیشتر نیز علل فرهنگی دارد. نمونه ای از این اتفاق را در جریان اجرا و ارائه نظرسنجی های انتخاباتی می توان دید.

پیش از انتخابات ریاست جمهوری سال 1392 ارائه داده های نظرسنجی چندان در محافل عمومی و رسانه ای مطرح نبود. اما در این انتخابات پیامک های زیادی پیرامون نتایج نظرسنجی ها رد و بدل می شد و سایتهای خبری فراوانی برای نظرسنجی اقدام نمودند. ماحصل این آشفته بازار ارائه آمار و اطلاعات گوناگون پیرامون نظرسنجی، بالا رفتن سطح آگاهی بسیاری پیرامون «گفتمان نظرسنجی» گردید و این نتیجه که باید در امر انتخابات به نظرسنجی ها اتکا کرد اما به نتایج هر نظرسنجی نمی توان اعتماد نمود را حاصل کرد. همواره اجرای نظرسنجی ها و به ویژه نظرسنجی های انتخاباتی در کشور ما دچار مشکلات متعدد بوده است اما در سال 1394 دیگر مساله تمایل به اجرای نظرسنجی نبود، بلکه تحلیل نظرسنجی ها و تبیین آنها اهمیت پیدا نمود. در تحلیل نظرسنجی ها صرف داشتن تعدادی عدد و رقم از نتایج و نیز اعلام آن راهگشا نیست بلکه باید نگرشی وسیع تر به نقاط مورد مطالعه زمانی و مکانی نیز داشت. در غیر این صورت و علی رغم وجود برخی نتایج تحلیل هایی متناقض با واقعیت به ذهن متبادر می گردد.

در واقع نظرسنجی یک فرایند علمی است که باعث می گردد تا افق هایی جدید پیش روی تحلیل گران و محققان پیرامون جامعه گشوده شود. اما نداشتن نگرش سیستمی به نتایج نظرسنجی باعث ایجاد آگناتولوژی در تحلیل ها می شود. تحلیل هایی که باعث می شود ذی نفعان و بازیگران میدان انتخابات را با خطای استراتژیک روبرو کند و آنان را از فهم آینده دور سازد. لذا می توان برخی دلایل را که  باعث می گردد تا دچار وضعیت آنومیک در تحلیل نظرسنجی ها باشیم، به شرح ذیل برشمرد:

اول- نبود تعریف صحیح از نظرسنجی:

متأسفانه منتقدان نتایج نظرسنجی ها که از جرگه متخصصان علوم اجتماعی هستند، به برخی تفاوت ها میان نظرسنجی و سایر مطالعات و تحقیقات اجتماعی کمتر توجه دارند. در پژوهش های اجتماعی سه نوع سؤال «چیست»، «چرا» و «چگونه» مطرح می‏گردد که نظرسنجی‏ها بیشتر حول محور پاسخ به سؤال «نظر مردم در این خصوص چیست؟» می‏پردازند. البته گاه مجبورند از «چرایی» نیز سوال بپرسند اما در بیشتر مواقع نگاه تحلیلی و توجه به سایر پژوهشها و متغیرها می تواند پاسخگوی چرایی ها باشد و نه خود نظرسنجی. همچنین باید به این نکته توجه داشت که نتایج و داده های نظرسنجی‏ها بیش از سایر پژوهش‏های اجتماعی دارای محدودیت مکانی و زمانی است. بنابراین تعمیم دادن فراتر آن، تقریبا ممکن نیست. در عین حال این ویژگی باعث تکرار نظرسنجی ها در محدوده های زمانی مختلف می شود و لذا نظرسنجی‏ها زمینه مناسبی را برای مطالعات روندی یا روندپژوهی در علوم اجتماعی فراهم می‏آورند. علی رغم آنکه عده ای گمان می کنند با اجرای یک نظرسنجی می توانند واقعیت انتخابات را پیش بینی نمایند، اما تجربه نشان داده است که یک نظرسنجی نمی تواند واقعیت را به طور تمام منعکس نماید بلکه با مطالعه روندی نظرسنجی‏ها می‏توان بیشتر با منطق کنش‏مردم در مقاطع زمانی گوناگون یک جامعه آشنا شد.

دوم- معضل عدم انتشار یا انتشار ناقص:

یکی از معضلاتی که در کشور با آن روبرو هستیم، عدم انتشار داده های اکثر طرح های نظرسنجی است. این امر باعث می گردد با انتشار ناقص برخی داده ها، ذهنیت هایی در یک مساله خاص - مثل نتیجه انتخابات- و یا طرح نظرسنجی خاص و یا مرکز نظرسنجی خاص روبرو شویم. انتشار ناقص نتایج نظرسنجی پس از انتخابات نیز یکی از مسائلی است که در یک دهه اخیر با آن روبرو بوده ایم. جالب اینجاست که برخی مراکز نظرسنجی با انتشار ناقص داده های نظرسنجی، موفقیت در پیش بینی نتایج را پس از وقوف به ماجرا اعلام کرده اند.

سوم- نامأنوسی زبان نظرسنجی برای مردم:

با توجه به استفاده از عدد و رقم در انتشار داده ها و نیز استفاده از آزمونهای آماری در ارائه نتایج، معمولا مردم با بیان علمی نظرسنجی آشنایی ندارند. لذا معمولا در مطالعه نتایج نظرسنجی، تفاوت معنایی ذهنی با نتایج خواهند داشت. بخشی از این امر ناشی از عدم انتشار نتایج نظرسنجی هایی است که بدون شک با ارائه بیشتر نتایج آگاهی دراین زمینه نیز افزایش داشته است.

چهارم- خطای دید اطراف تا اکناف:

یکی از مشکلات جامعه ایرانی تاکید زیاد بر روان شناسی است و از این رو به طور غالب ذهن ها با تحلیل های فردی و روان شناختی بیشتر آشنا شده است. این امر که باعث می شود افراد و به ویژه مدیران و تصمیم گیران مشاهده اطراف خویش را بر کل جامعه تعمیم دهند. در حالیکه نظرسنجی ها تلاش می کنند فهمی از جامعه را به طور کلی ارائه کند. پس یکی از مواردی که استنباط از نظرسنجی ها را دچار خلل می کند، به تعبیر «ویلیام رایان» تقابل «دیدگاه استثنایی» یا همان فردی با «دیدگاه کلی» که معطوف به عموم مردم است می باشد.

پنجم- انتظار و توقع بالا از نظرسنجی:

برخی فکر می کنند که نظرسنجی ها به تنهایی توان پیش بینی آینده را دارند. در واقع جریان سیّال و موّاج افکارعمومی درنظر گرفته نمی شود و در صورتی که یک نظرسنجی واحد نتواند تخمین درستی از واقعیت داشته باشد –که به طور طبیعی نخواهد داشت- برچسب ناکارآمدی به تمامی نظرسنجی ها می خورد. این در حالی است که محک تجربه به خوبی کارآمدی نظرسنجی ها را در تخمین واقعیت ها حتی در جامعه ایرانی آزموده است. (برای مطالعه در این خصوص رجوع شود به: آقاسی، محمد(1394) جستارهایی در ایران در آستانه انتخابات - مجموعه مقالات)

ششم- اتهام های رایج پیرامون نظرسنجی:

به طور معمول هنگامی که نتایج نظرسنجی با سلایق فردی سازگار نیست از اولین اتهامات وارده، بالا بودن میزان محافظه کاری مردم ایران است به این معنی که مردم در قبال پرسشگران نظرات خویش را اعلام نمی نمایند. ضمن آنکه در این زمینه ادله خاصی ارائه نگردیده است. ذکر داده ای برای رد این نگاه خالی از لطف نیست. در آخرین نظرسنجی ایسپا برای انتخابات پنجمین دوره انتخابات خبرگان رهبری و نیز دهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در سوم و چهارم اسفند 1394 وقتی از پاسخگویان پرسیده شده است که «آیا در انتخابات پیش رو شرکت می کنید؟» 22.5 گزینه «به هيچ وجه در اين انتخابات شركت نمي­كنم» را انتخاب نموده اند که درصد قابل توجهی است. این در حالی است که در این سوال گزینه «هنوز تصمیمی نگرفتم» نیز وجود داشته و اگر پاسخگو قصد محافظه کاری داشت می توانست این گزینه را نیز انتخاب نماید. در نظرسنجی که در سال 1393 و در اردیبهشت از مردم تهران توسط ایسپا انجام شده است، در پاسخ به سوالی مبنی بر این که آیا تاکنون پیش آمده که پس از پاسخگویی از امکان برخورد مراجع قضایی و یا دستگاه های ذیربط نگران باشید؟» تنها 3.9 درصد پاسخ زیاد و خیلی زیاد را انتخاب نموده اند.  این داده ها حاکی از آن است که به راحتی نمی توان با برچسب محافظه کار بودن مردم ایران، نتایج نظرسنجی های انتخاباتی را مخدوش اعلام نمود.