پیرامون اعتراضات در ایران یادداشتی با همکاری محمد عاملی نوشتم که عنوان اصلی آن «گونه شناسی دوره های رفتار اعتراضی پساانقلاب اسلامی» بود و ایسنا در اینجا آن را با عنوان «چرا مردم اعتراض می کنند؟» منتشر کرد. متن ارائه شده به ایسنا را در اینجا می تواهنید بخوانید.

گونه شناسی دوره های رفتار اعتراضی پساانقلاب اسلامی

محمد آقاسی

محمد عاملی

چرا مردم اعتراض می کنند؟ سوال به ظاهر ساده ای که پاسخ های مختلفی برای آن گفته شده است. نظریه های کلاسیک جامعه شناسی و روان شناسی اجتماعی پیشنهاد کردند که مردم برای ابراز نارضایتی های خود ناشی از تشدید محرومیت نسبی، سرخوردگی یا بی عدالتی ادراک شده، در اعتراض شرکت می کنند. (برکوویتز، 1972 ؛ گور، 1970 ؛ لیند و تایلر، 1988). پژوهشگران حوزه جنبش های اجتماعی چندان موافق تاثیر تامّ طرح مشکلات و شکایات برای شرکت در رفتار جمعی اعتراضی نیستند. آن ها پیشنهاد کردند که سوال به گونه ای دیگر طرح شود که آیا همه کسانی که دست به رفتار اعتراضی می زنند، آسیب دیدگان هستند؟ یا كارآیی، منابع و فرصتها است که مشاركت معترضین را پیش بینی می كند(كلدرمانز، 1984؛ مک آدام، 1982؛ مک کارتی و زالد، 1977). در همین حال، محققانی مانند ریشر(1984)، سیمون و همکاران(1998) و کلاماندرس و ویرد(2000)، شروع به بررسی نقش هویت جمعی در رفتار اعتراضی کردند.

بن مایه شکل گیری رفتارهای اعتراضی جمعی، منطق اجتماعی حاکم بر آن است. هرچند ممکن است عوامل فرامحیطی نیز بر آن تاثیر بگذارند و یا از آن سواستفاده کنند اما نمی توان از تحلیل شرایط اجتماعی به وجود آمدن آن نیز چشم پوشی کرد. یکی از کارهایی که در تبیین حوادث اجتماعی صورت می پذیرد و به سرعت دهان به دهان می چرخد، تلاش برای ردیابی تاریخی و مشابهت یابی میان پدیده ها از گذشته تا به امروز است. این امر ممکن است تحلیل گران و جامعه شناسان را با خطاهایی برای تحلیل «آنِ جامعه» و لحظه کنونی که در آن قرار گرفتیم، مواجه کند.

با در نظر داشتن این مهم تحولات اجتماعی ایران معاصر را می توان به دوره های متفاوت تقسیم بندی کرد.دوره های مختلفی که هر مقطع زمانی آن ساختار سیاسی و اجتماعی جامعه ایرانی تجارب خاصی را پشت سر گذرانده و متناسب با هردوره مستعد شکل گیری رفتارهای جمعی اعتراضی خاصی بوده است.در این نوشتار سعی خواهد شد با توضیح پس زمینه های اجتماعی  ظهور اشکال مختلف رفتار اعتراضی در هر دوره مورد بررسی قرار گیرد.

دوره التهاب سیاسی پسا انقلابی(1357 - 1362)؛ملتهب­ترین و پرآشوب ترین دوره سیاسی چهار دهه گذشته مربوط به چند سال نخست بعد از انقلاب اسلامی است. در این دهه ترورهای کور مردم و مسوولان، بمب گذاری و اغتشاش و ناامنی، درگیری ها و نزاع های خشن خیابانی توسط گروه های سیاسی برای کسب قدرت را شاهد بودیم. گروه هایی که بنا داشتند پس از انقلاب اسلامی، حضور در قدرت را تجربه کنند.

به دنبال خشونت های خیابانی دولت اقدام به پاکسازی خانه های تیمی و دستگیری افراد مسلح وابسته به سازمان های معارض نمود. به طور طبیعی در این شرایط رفتارهای اعتراضی، حالت مدنی نداشت و خشونت مدارانه پیش می رفت. با حمله نظامی عراق به ایران، توجه بیشتر به ثبات سیاسی و انسجام داخلی، شرایط تدوام وضعیت پیشین را مهیا نمود.

دوره ثبات سیاسی پساانقلابی(1363-1368)؛علیرغم تمام مشکلات برآمده از تنش های پیش آمده بین گروه های سیاسی و سختی های فراوان دوران هشت ساله جنگ تحمیلی،  انسجام اجتماعی و مشروعیت بالای حاکمیت مانع از هر گونه رفتار اعتراضی فراگیر و رادیکال در این دوره گردید.

در سال های بین 1363 تا 1368  شاهد آرامش سیاسی در فضای سیاسی داخلی و همزمان تداوم جنگ در مرزهای غربی و جنوبی کشور هستیم.گرچه به نظر می رسد در این دوره زمانی بعد از سال های پر تلاطم سیاسی شاهد نوعی آرامش نسبی در جامعه هستیم اما در این مقطع زمانی نیز شاهد دو رخداد جمعی اعتراضی هستیم که از قضا هر دو ورزشی و هر دو در یک ورزشگاه و با دلایل مشترک یعنی لغو بازیاتفاق افتاد.رخداد نخست در ورزشگاه امجدیه در 17 مهرماه 63  و رخداد دوم در 27 بهمن 1368 واقع شد.

اگرچه این دو شورش دفعی و کوتاه مدت به هیچ روی گستردگی و نیز مخاطرات رفتارهای اعتراضی قبل و بعد خود را نداشت اما از این حیث که نقطه آغازین گونه خاصی از اعتراضات شهری در دهه بعدی است قابل اعتنا است. در این دو شورش به ظاهر غیرسیاسی برای نخستین بار بعد از انقلاب اسلامی شاهد نوعی رفتار اعتراضی جمعی هستیم که مرتبط با یک مساله سیاسی نیست و خاستگاه آن نیز جریان یا گروه های سیاسی طرد شده خارج از کشور نیستند، بلکه معترضین اقشار فرودست جامعه شهری بودند.

دوره توسعه اقتصادی و بحران های اجتماعی(1370-1376)؛هم زمان با آغاز دهه هفتاد، تعارض های گفتمانی درونی، سرآغاز دوران جدیدی در فضای سیاسی کشور محسوب می شود. دهه هفتاد، دهه تعارض میان دو گفتمان است که به تساهل و تسامح می توان از آن به مقابله گفتمان توسعه با گفتمان انقلابی یاد کرد.جامعه با گذار از دوران جنگ به دوران صلح و گویی با چرخش پارادایمی مشکلات خاص خود را پیش رو داشت. جامعه در این دوران شاهد افزایش دو شکاف عمده بود در بطن خود بود.

پنج سال نخست دهه هفتاد، سال های آشکار شدن نابسامانی های اقتصادی در میان اقشار کم درآمد و حاشیه نشین شهری شد و نشانگان آن نیز اعتراضات و شورش هایی است که در شهرهایی چون زنجان(مرداد 1370)، شیراز(فروردین 1371)، اراک(اردیبهشت 1371)، مشهد (خرداد 1371) و اسلامشهر(فروردین 1374) رخ داد.اعتراضات یاد شده نخستین نشانه های شکل گیری تضادی است که در ساختار طبقاتی کشور به وجود آمد. تضادی که بسیاری آن را نتیجه توسعه نامتوازن و توزیع نابرابر ثروت در فرایند برنامه های نوسازی اقتصادی به حساب می آورند. تورم فزاینده، آمار بالای بیکاری، توزیع نابرابر و نامتوازن ثروت در کنار کاهش انسجام و اعتماد اجتماعی، زمینه اعتراضات و شورش های شهری را فراهم ساخت.

دوره شکل گیری تنش های سیاسی(1388-1376)؛نیمه دوم دهه هفتاد به لحاظ شکلی نقطه آغاز گونه جدیدی از رفتار اعتراضی نیز بود. از خرداد سال 1376 به این سو می توان در رفتار انتخاباتی مردم نوعی رفتار اعتراضی را نیز مشاهده نمود. انتخابات در عین مشارکت برای ساخت ایران، بیانگر اعتراض بخشی از جامعه و یادآوری مطالبات فراموش شده شان بود. صندوق آرا و سازوکار انتخابات به اشکال مختلف می­توانست ابزاری برای نشان دادن اعتراض مردم به وضعیت موجود باشد.

این شکل از رفتار اعتراضی عموما به صورت رای به کاندیدای معترض مشاهده شد، اما در برخی دوره ها قهر کردن با صدوق رای و شرکت نکردن در انتخابات پیش گرفته شد. نیمه دوم دهه هفتاد نقطه آغازین تنش های است که نطفه های آن در دوران بازسازی و برنامه های اقتصادی شکل گرفته بود اما ظهور و بروز آن در نیمه دوم دهه هفتاد و به صورت خاص در خرداد 1376 رخ داد. این دوران را باید سال های تنش سیاسی و برآمدن اعتراضات دانشجویی دانست. اگرچه برای نخستین بار در این بازه زمانی شاهد برخی اعتراضات صنفی هستیم اما وجه قالب اعتراضات در این 12 سال اعتراضات دانشجویی است.

در این دوره کمتر شاهد شورش های شهری مناطق فقیر نشین هستیم. گویی شکاف افقی تمایزات فرهنگی و فکری بر شکاف عمودی طبقاتی چیرگی یافته بود و از همین رو این شکل از اعتراضات محدود به جامعه دانشجویی و جمعیت دانشگاهی بود و کمتر توانست به لایه های پایین­تر جامعه و بر محور موضوع عدالت اجتماعی تسری یابد.

صدای اعتراض اقشار فرودست جامعه از انتخابات سال 1384 با غلبه یافتن گفتمان عدالت شنیده شد. شاید بتوان نتیجه انتخابات سال 1384 را نوعی چرخش گفتمانی از تمایزات افقی(ایدئولوژیک و اعتقادی) به گفتمان عمودی(شکاف فرادستان و فرو دستان) و پیروزی کاندیدای مدعی نمایندگی اقشار فرودست جامعه، تلقی کرد.

دوره شکاف نیروهای اجتماعی(1384-1388)؛ متاسفانه انتخابات سال 1388 باعث جهش یافتگی تقابل های سیاسی به تقابل های اجتماعی شد و می توان آن را بیانگر نخستین شکاف اجتماعی در میان نیروهای اجتماعی بدانیم؛ شکافی بین برندگان و بازندگان نه در حوزه سیاست که در جامعه. خوانش های مختلف از آن فضا باعث شد دوقطبی اجتماعی شکل گرفته کمتر دیده شود و تداوم یابد.

تمایل دولت نهم و دهم به توزیع پول در میان دهک های پایین جامعه از آنها حامیان جدی برای دولت ساخته بود، اما در آن سوی ماجرا طبقه متوسط شهرنشین خود را از جهاتی با سیاست های این دولت بیگانه می دید. این دولت نماینده منافع اقتصادی، فرهنگی و سیاسی طبقه متوسط نبود.

افزایش کاربرد اینترنت و ظهور پیام رسان های مجازی در این سال ها زمینه ساز شکل گیری شبکه های اجتماعی فراگیری شد که تاثیر گذاری آشکاری بر شکل و محتوای رفتارهای اعتراضی را داشت. رفتارهای اعتراضی در فضای مجازی به خصوص کمپین ها عموما جنبه سیاسی و حقوقی داشت و فضای مجازی به خصوص فیسبوک فرصت مناسب و کم هزینه تری را برای معترضان فراهم می ساخت و رفتارهای بعدی را شکل می داد.

دوره سکوت سیاسی(1388-1396)؛بعد از رخدادهای سال 1388 جامعه ایرانی شاهد یک دوره سکوت سیاسی و مدنی چندساله شد. با انتخابات ریاست جمهوری سال 1392 و برنده شدن کاندیدای منتسب به اصلاح طلبان اصلاح طلب، بیانگر دوران جدیدی در فضای سیاسی ایران بود.در این سال ها به غیر از تنش های موجود در فضای سیاسی دانشگاه که تبدیل به یک مشکل مزمن شده بود، هیچ گونه رفتار اعتراضی خیابانی رخ نداد.

نکته مهم  در این سال ها حضور غافلگیرکننده و پرشمار مردم در تشیع جنازه یکی از خواندگان پاپ یعنی «مرتضی پاشایی» بود. اولین تجمع خودجوش و مردمی که باعث شگفتی بسیاری از متخصصان علوم اجتماعی شد. اگرچه در ظاهر امر این اجتماع عظیم مردمی صرفا یک مناسک معمول دینی محسوب می شد اما جمعیت حاضر در این مراسم و شکل و شمایل ظاهری شرکت کنندگان تا حدی یادآور کسانی بود که در تجمعات اعتراضی سال 1388 حضور داشتند.روال غیر متعارف برگزاری مراسم تشیع جنازه به همراه نسلی که اکثریت تشیع کنندگان را تشکیل می دادند در بطن خود حاوی یک معنای اعتراضی خفیف و پنهان بود که از چشم اصحاب جامعه شناسی نیز دور نماند.

چهار سال نخست ریاست جمهوری روحانی و تلاش دولت برای رسیدن به یک توافق جامع بر سر مساله هسته ای پالس امیدواری به جامعه مخابره کرد و نظرسنجی ها نشانگر حباب امیدواری بود که در افکارعمومی شکل گرفته بود. با گذشت زمان شواهدی  بیانگر آغاز دوران تازه ای از بحران بود.

دوره اعتراضات گسترده و سراسری(1396-1398)؛نخستین اتفاقی که در حکم یک رخداد نمادین خبر از دوران جدیدی از بحران های اجتماعی را می داد،آتش سوزی و به دنبال آن فرو ریختن ساختمان پلاسکو در 30 دی ماه 1395 بود. حادثه ای که برخی از آن به عنوان 11 سبتامبر ایرانی یاد کردند.در افکارعمومی خاصه در میان جامعه روشنفکری فرو ریختن ساختمان پلاسکو هشداری بود برای جامعه کهنه،خسته و پوسیده ای که نیازمند بازسازی و نوسازی است. انعکاس این حادثه چیزی بیش از فروریختن یک ساختمان بود.

هراسی جمعی بعد از این اتفاق به صورت آشکارا در ناخوداگاه جمعی ایرانیان رخنه کرده بود. آن ها خود و زندگی خود را در بطن یک سازوکار کهنه،پوسیده و ناکارآمدی تصور می کردند که ممکن است هر آن اتفاقی شبیه به آن زندگی شان را در خود ببلعد.گویی فروریختن این ساختمان بزرگ وجه نمادین زندگی اجتماعی آنان بود که در آستانه فروپاشی است. به هر روی آنچه از این رخداد به جا ماند احساس ناکارآمدی و به دنبال آن حس بی اعتمادی  نسبت به نهادهای دولتی بود.

انتخابات ریاست جمهوری در سال 1396 اگرچه با پیروزی مجدد روحانی به اتمام رسید اما این انتخابات در بطن خود واجد هشدارهایی جدی بود که از چشم بسیاری از اهالی سرزمین سیاست به دور ماند.هشدارهایی که چند صباحی بعد از انتخابات ریاست جمهوری به ناگاه سرباز کرد. در دوازدهم انتخابات ریاست جمهوری اگرچه میزان مشارکت در حد قابل قبولی یعنی 03/73درصد بود اما باید در نظر داشت نزدیک به سی درصد واجدین شرایط در انتخابات شرکت نکردند. یکی از ویژگی های رفتار انتخاباتی در آخرین دوره انتخابات ریاست جمهوری ظهور برخی نشانه های اعتراضی در استان های مذهبی با آراء محافظه کارانه است.

 به عنوان مثال برخلاف انتظار مشارکت مردمی در استان هایی نظیر قم و اصفهان در سطح بسیار پایینی بود. نزدیک به 2/32 درصد مردم اصفهان و قم در آخرین دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری شرکت نکرده بودند و از این حیث بعد از استان کردستان،البرز و تهران به صورت مشترک در جایگاه سوم قرار داشتند.

نشانه دیگر رفتار اعتراضی در فرایند انتخابات،میزان آراء باطله است که از این نظر نیز استان های چون قم،ایلام، اصفهان و خراسان جنوبی در کنار استان های معترضی چون خوزستان، کردستان و کرمانشاه قرار داشتند. این رفتارهای اعتراضی بیانگر چه چیزی می توانست باشد؟

اما پیش از برگزاری انتخابات شهرهای بزرگی چون مشهد و تهران شاهد راهپیمایی اعتراضی کسانی بودند که بعدها به «مالباختگان» شهرت یافتند. مالباختگان به کسانی اطلاق می شد که سپرده های شان به برخی موسسات مالی با ورشکست شدن این موسسات از دست رفته بود. تجمعات کوچک و اعتراضات جسته و گریخته این مالباختگان سرآغاز یک دوران جدید در فضای سیاسی کشور بود. سابقه این تجمعات اعتراضی به سال ها پیش برمی­گشت.اما شروع زنجیره اعتراضات مالباختگان به نیمه دوم سال 1394 بازمی گردد.

در سال 1396 با لاینحل ماندن مشکلات به صورت دومینو از شهری به شهر دیگر این اعتراضات گسترش یافت. برای نخستین بار در تاریخ چهل ساله اخیر تجمعاتی اعتراضی و بدون مجوز قبلی برگزار شد اما منجر به درگیری  جدی بین معترضین و نیروهای دولتی نشد. این اعتراضات فضای اجتماعی و در عین حال معترض ایران را وارد فاز جدیدی از اعتراضات کرد که بعدها با عنوان اعتراضات دی 96  شناخته شد. نزدیک به صد شهر ایران درگیر این اعتراضات شدند و بسیاری از شهرهای کم جمعیت این درگیرها مشاهده شد.

فقدان رهبری، پراکندگی مطالبات مردمی، گستردگی اعتراضات، شروع اعتراضات از پیرامون و تسری یافتن آن به مرکز از جمله ویژگی های این مجموعه اعتراضات بود. به لحاظ طبقاتی خاستگاه این اعتراضات را می توان به طبقات فرودست و لایه های پایینی طبقه متوسط مرتبط دانست.

اعتراضات دی ماه 1396 بازگو کننده حقایق بسیاری از زیر پوست جامعه ای بود که مجال بروز نیافته بود. شاید بتوان این اعتراضات را شورش دفعی و ناگهانی دانست که در آن نارضایتی های مختلفی به ناگاه سرباز می کند. در این اعتراضات اگرچه دغدغه های اقتصادی و معیشتی پررنگ­تر از مطالبات سیاسی بود اما شعارهای رادیکال علیه وضع موجود و تبعیض های موجود در جامعه از سوی معترضین سر داده شد که به خوبی نشان می داد از نظر معترضین مشکلات اقتصادی ریشه سیاسی دارند.

گونه ای درهم آمیختگی در اعتراضات دی ماه 96 دیده می شد که بیانگر فعال شدن برخی شکاف های اجتماعی است.شکاف هایی که شاید در تحولات پیش روی جامعه نقش پررنگ تری را ایفا کنند. در این دوره از اعتراضات نه تنها فریاد ها  که سکوت برخی مناطق حاشیه ای به خصوص استان های قومیتی واجد نکات هشدار دهنده ای بود. اعتراضات دی ماه و گستردگی جغرافیای و نیز تنوع نیروهای اجتماعی درگیر در این اعتراضات به خوبی بیانگر تداخل شکاف های اجتماعی و بالفعل شدن برخی از این شکاف هاست.

از دی ماه 1396 به این سو همچنان زمان تداوم یافته و اعتراضات مردمی نیز ادامه یافت. اعتراضاتی که در سال 1397 نیز تداوم یافت و هرچند به صورت صنفی و تشکلی نمودهایی یافت اما تشکل نیافت. نظرسنجی ها در تمام این مدت زمان حاکی از تداوم نارضایتی مردمی بود. البته در ابتدای سال 1398 نظرسنجی ها مقداری از  بهبود را نشان میدادند اما به معنای مرتفع شدن مشکلات نبود. مشکلات متعدد اقتصادی بر ادامه این وضعیت دامن زد. در آبان 1398 و با اعلام دفعی افزایش قیمت بنزین، بار دیگر ایران با وسعت بیشتری شاهد اعتراضات مردمی بود. اعتراضاتی که از حیث زمانی و  وسعت جغرافیایی در چهار دهه اخیر  پدیده ی منحصر به فردی محسوب می شود.

هرچند پدیده های اعتراضی از پاشایی و پلاسکو گرفته تا دی 96 و آبان 98 مخرج مشترک دارند و به ویژه در بروز های اجتماعی دارای اشتراکات جدی هستند، اما افتراقات مهمی هم با یکدیگر دارند که باید به آنها توجه کرد. از جمله مهترین وجوه اشتراک این اعتراضات نشانه نارضایتی در اقشار مختلف اجتماعی است. یعنی جمعیت، جماعت و در یک کلام مردم به وضع موجود خویش معترض هستند.

نظرسنجی ها نیز به خوبی این مهم را نشان می دهد. البته ممکن است همه به یک نحو اعتراض نداشته باشند، اما وجود ظرفیت اعتراضی در جامعه خود می تواند موقعیت تبدیل فعالیت های نرم اعتراضی به فعالیت های سخت اعتراضی باشد. همانزطور که پیش تر اشاره شد با توجه به شکل گیری نگره ناکارآمدی در افکارعمومی با نوعی فرهنگ اعتراضی در جامعه روبرو هستیم. وضعیت تحلیلی افکارعمومی به صورتی شده است که چندان توجهی به «خبرخوب» ها نمی کند و خبر خوب در زندگی خویش جست و جو می کند.