جهت مطالعه لینک اصلی در شفقنا اینجا کلیک کنید.

دل به عشقت مبتلا شد/۱

نقطه صفرِ سفر

اشاره: مشاهده پدیده های جمعی برای کسانی که علوم اجتماعی خوانده اند، مثل کارگاه برای مهندسان و آزمایشگاه برای پزشکان، بسیار حائز اهمیت است. چندسالی است که پیاده روی اربعین در بیش از ۸۰ کشور مسلمان جهان و به ویژه با همّت شیعیان عراق، رنگ و رویی دیگر یافته و می توان از آن به عنوان «کنش جمعی شیعی» یاد نمود. آنچه در این سلسله یادداشت ها می آید، پیاده نوشته های یک جامعه شناس از تجربه حضور و همراهی اش در این اجتماع بزرگ است.

سفر در کل عجیب است و سفری که مقصد در رفتن است و ماندن در عین واماندن، عجیب تر. سفر نقطه صفر است، یعنی آغازی دوباره. سفر تجدید است، یعنی تفریق بدی ها و تشدید خوبی های درون، گاه بی آنکه بفهمیم. به ویژه اگر سفر زیارتی باشد این خاصیت را دو چندان می کند و پیاده روی اربعین معجونی است از تمام آنچه گفته شد. درست مثل هرسال که تعداد زائران ایرانی و غیرایرانی بیشتر می شود،هر سال هم تفاوت می کند نگاه های دیگران و برعکس دو سال پیش که خیلی ها تعجب می کردند از رفتن، دیگر عادی شده است که عده ای اربعین پای پیاده به زیارت حضرت حسین علیه السلام می روند. نه در محل کار تعجب است و نه در فامیل. در هر دو گروه هم بخشی عازم هستند درست مثل ما.

به تنهایی می روم ولیمی گویم ما چون انگاری دیگر جمعی عظیم است که می توان گفت همه می روند و امان از این همه گفتن ها و واهمه نداشتن. درست وقتی که جمعی بزرگ می بینیم و می گوییم مردم آمدند و کاری نداریم که چه مقدار از چه میزان آمده است. اما این جا فقط بحث علم و سنجش نیست. برخی می روند و برخی دل می برند و دل هایی که پیاده می روند چه بیشتر از پاهایی هستند که می روند.

حتی راننده اسنپ هم که سه و نیم صبح دم منزل آمد تا مرا به فرودگاه ببرد هم تعجب نکرد وقتی گفتم اولین نفر هستی که داری مرا سوار بر ماشین، برای اربعین می بری–و منظورم این بود که خوب می دانم چقدر ماشین باید سوار بشوم و این مسیر را بروم- برعکس شروع کرد از تعریف کردن خاطره از پسر دایی اش که زبر و زرنگ بوده و پارسال دویست نفر را جمع کرده و با شکستن دری که مرز را نگهداری می کرده به سمت کربلا رفتند از مهران. وقتی می گفت فریم فریم خاطره بود در برابر چشمانم از دو سال پیش که چنین شرایطی داشتیم در مرز با رفقا.

قریب به سی نفر بودیم که از تهران به همدان و از آنجا به کرمانشاه و تا مهران با چندتا ماشین سواری رفتیم. از حوالی ده شب خوابیدیم در مهران به لطف یکی از دوستان در استانداری. به هم چپیدیم در نمازخانه. همین دمادم نماز صبح که جمع زیادی نزدیک به هزار نفر و شاید بیشتر در مرز ایستاده بودیم تا نوبتمان بشود و برویم. جمعیت به هم فشرده بود و ما از پیش از نماز برای رفتن آماده بودیم و اذان که می گفتند مامور نیروی انتظامی با بلندگوی مشهور سبزی فروش ها روی ماشین رفته بود و نظم را با فریاد به جمعیت یادآوری می کرد.

جمعیت خسته، گرسنه، تشنه و در عین حال مشتاق. صدای نخراشیده بود و از حق نگذرم فریادهای اولیه اش خیلی مودب و هول های جمعیت که عاقبت معلوم است که نیروی مردمی باز پیروز میدان می شود. وقتی صف سربازان شکسته شد و نزدیک باجه های خروج که مهر می کردند پاسپورت ها را رسیدیم، بلافاصله روی خاک نماز خواندیم گروهی فرادا و جمعی هم به جماعت که قضا نشود. چقدر تفاوت است بین مدیریت جمعیت انبوه[۱] آن طور که باید باشد و آن طور که ما دیدیم.

خیلی راحت می شد مسیرهایی درست کرد برای انسان ها و چقدر فراموش شده است این انسان. گاهی در میانه آزادی فراموش می شود و گاهی در میانه دینداری. به راحتی می شد ستونهایی درست کرد با وسایل ساده به طول چند متر و بدون سر و صدا صفها درست می شدند و می رفتند تا مرز. نه احتیاج به نیروی انسانی مثل سرباز بود و نه فریادهای فرمانده که می گفت شما زائرید و این رفتارها از شما بعید است. کدام رفتار؟ و مگر نه این است که آن محیطی که ساخته اند از در نظر نگرفتن کرامت انسانی تا غریزه های مختلف انسانی رفتاری جز تکاپوی بیشتر برای سریع تر رفتن را طلب می کند؟ اصلا جان می دهد آدم شیطنت بکند مثل خیلی جوان ها و یا خستگی آدم را از پای دربیاورد مثل سالمندها.

سازمان بهداشت جهانی[۲] تجمعات انبوه را که بیشتر صبغه و سابقه دینی دارند -چه ادیان توحیدی چون حج ابراهیمی و چه ادیان هندویی و بودایی- این گونه تعریف می کند که «هر موقعیت سازمان دهی شده یا خودانگیخته که شمار زیادی از مردم را جلب نموده و برای برنامه ریزی و پاسخگویی منابع جامعه، شهر یا کشور میزبانِ آن رخداد را، تحت فشار قراردهد.» و گاه گفته شده «حضور بیش از ۱۰۰۰ نفر انسان در مکانی خاص، برای یک دوره ی زمانی تعریف شده» و چه قدر عظیم تر است اجتماع اربعین در یک دوره بیست روزه با تخمین بیش از ۲۰ میلیون نفر و در مرزهای ما هم قریب به سه میلیون نفر با اضافات کسانی که می آیند و بر می گردند. به طور طبیعی ما نیروی آموزش دیده برای مدیریت این جمعیت را نداریم، رشته اش هم باشد پیش کش.

چرا برای چنین تجربه های که به وفور داریم چنین ساده اندیش عمل کنیم؟ صدالبته این فقط تنها اجتماع دینی و اسلامی نیست. این نوع اجتماع را فرقه خاص مثل «تبلیغی جماعت» که یکی از جنبش های اخیر اسلامی است و در ۱۹۲۶ میلادی توسط مولانا محمد الیاس کاندهلوی و برای تبلیغ اسلام برپا شده است هم دارند. این جماعت در ماه ژانویه مراسمی برپا می کنند در شهر تونگی که کنار رودخانه توراگ است در بنگلادش . نامش را هم گذاشته اند «بیشوا اجتماع»؛ و بعید نیست که باز هم باشد از این اجتماعات بزرگ حتی در سایر ادیان.

ادامه دارد…

[۱]– Mass Gatherings

[۲]-World Health Organization