مطالعه کنش انتخاباتی مردم ایران

بر اساس منطق یابی اجتماعی نظرسنجی های انتخاباتی

محمد آقاسی/ رییس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا)

مطالعه پویایی، نظم و تغییرات جامعه از اهمیت ویژه ای در جوامعی که به سمت انتظام یابی حرکت می نمایند از اهمیت ویژه برخوردار است. در واقع جامعه شناسان پديده هايي همچون انقلاب ها، شورش ها، جنبش هاي اجتماعي، توطئه هاي سياسي، و حتي بسياري از کودتاها، را به عنوان انواع مختلفي از کنش هاي جمعي مورد مطالعه قرار می دهند. از جمله این پدیده ها که مطالعه آن در ایران با عنوان مطالعه زوایای پنهان رفتاری(قانعی راد، 1392) مورد مناقشه است، رفتار انتخاباتی مردم ایران است.  

تعداد زیادی از جامعه شناسان و تحلیل گران اجتماعی معتقدند نمی توان رفتار مردم ایران را به ویژه در انتخابات و نیز انتخاب مورد نظر آنان پیش بینی نمود؛ و یا برای رفتار انتخاباتی مردم ایران «ماهیتی معمایی»(کچوییان،1382) قائل هستند که در این صورت تلقی کنش جمعی ایرانی در انتخابات منتفی است.

پیرامون پیش بینی ناپذیری یا عدم تعین[1] رفتارهای انتخاباتی مردم ایران نیز دلایل متعددی توسط این گروه متنوع و متکثر ذکر شده است. عدم تعین طبقاتی و پایین بودن دانش سیاسی مردم ایران(اصلاحچی، 1387)، آشکارا پدیدار نشدن و چهره فرار مردم ایران(سیو لینیو، 2000)، وجود روح استبداد شرقی، کوتاه مدت بودن جامعه ایرانی(کاتوزیان، 1387)، موزاییکی شدن افکار عمومی در جامعه پیچیده ایران(تاجیک، 1389: 15)، انتخاب بر اساس پدیده «کاتاستروف» و یا «رویدادگی»(رنانی و خانیکی و محبیان، 1392)، تقدم احساسات بر عقلانیت، دولایگی ناشی از دیکتاتوری تاریخی، حرکت های فاقد صبر و اورژانسی(محبیان، 1392)، پنهان کاری مردم ایران، هیجان پذیری بالا و نفوذ شدید عناصر احساسی و عاطفی(فراستخواه، 1392)، فشردگی تغییرات اجتماعی، شکاف های سیاسی، بی اعتمادی یا سطح پایین اعتماد اجتماعی، ناپیوستگی میان گروه های مرجع و مردم، شکل نگرفتن افکار عمومی، حوزه سیاست پر دامنه(خانیکی، 1389)، ضعف و نظام ناکارآمد نظرسنجی در ایران(حاضری، 1392) اهم دلایلی است که بر پیش بینی نکردن نظرسنجی ها ایرانی ارائه می گردد. ذکر این نکته در این جا ضروری است که متاسفانه نظرسنجی های انتخاباتی معتبر انتشار داده نمی شود و عدم اطلاع از نتایج آن، به نفی اصل موضوع می انجامد؛ و وضعیت آشفته انتشار نظرسنجی های مغلوط متعدد(آقاسی، 1392) در انتخابات 1392 بیش از پیش به این ذهنیت دامن زد.

این مقاله بر آن است تا با مطالعه نظرسنجی های انتخاباتی این رای عمومی جامعه شناسی در ایران را به بحث بگذارد. برای نیل به این منظور، مدل بودون(1383: 142- 144)  که خود نیز از مطالعه هاگراستراند(1965) استفاده می کند را مدنظر قرار می دهیم. او با استخراج و ثبت «اطلاعات لحظه ای» (شامل عکس های متعدد از یک پدیده) متوجه فرایندهای انتشار و نیز پرتوافکنی از یک مبدا منظم گردید. تحلیل یک فرایند انتشار که زمان و مکان آن معلوم و مشخص است، امکان دست یابی به ساخت های عمومی یا کنش اجتماعی را می دهد. همانگونه که ملاحظه گردید یکی از حوزه های پر دامنه گفت و گویی در ایران کنش جمعی مردم در انتخابات مختلف بوده است. ما از این رفتار مردم در سالهای متوالی و نیز در هر دوره در زمان های متعدد «اطلاعات لحظه ای»، یعنی نظرسنجی های انتخاباتی را در دست داریم. اگر بتوان اثبات نمود که نظرسنجی های انتخاباتی می توانند هدف مردم ایران را کشف نمایند، یعنی می توان آنان را پیش بینی نمود، و فهمید که «با هم» چه کنشی را انجام می دهند.

در انتخابات سال 1392 و در آخرين گزارش موسسه «آي پز[2]» دو احتمال براي انتخابات ايران پيش بيني شده بود؛ انتخاباتي که در آن «دكتر حسن روحانی» و « دكتر محمدباقر قاليباف» البته با پيشتازبودن «دکتر روحانی»، انتخابات دومرحله اي خواهد شد؛ - این نتیجه در ایسپا[3] نیز پیش بینی شده بود- و طبیعی است که احتمال دیگر پیروزی فرد پیشتاز را در نظر داشته است. نظرسنجي این موسسه خارجی در برگيرنده 38.7 درصد افرادي است که تصميم گرفته اند در انتخابات شرکت کنند، و مهم تر آن بود که در اين نظرسنجي 11درصد حاضر نبوده اند که اسم نامزد خودشان را ذکر کنند.

باید به این نکته توجه داشت که نظرسنجی های انتخاباتی در ایران توانسته اند میزان بالای مشارکت را برآورد نمایند. به عنوان نمونه میزان مشارکت مردم تهران در انتخابات مطابق نظرسنجی های ایسپا از 54.7 درصد در   5 اسفند 1391 به 58.6 درصد در 21 خرداد 1392 رسيده است. یعنی می توان مطابق نتایج این نظرسنجی میزان مشارکت با نتایج واقعی بسیار نزدیک است. اگر بتوان میزان حضور مردم را درست پیش بینی نمود، می توان نتایج انتخابات را نیز قابل پیش بینی دانست.  

در مقام تعریف جامعه شناسی باید بتواند عواقب فرایندهای اجتماعی را با در نظر گرفتن تغییرات اجتماعی پیش بینی نماید.(رفیع پور، 1378: 38) و متاسفانه عدم توجه به فرایندها باعث غفلت از پیش بینی می گردد. ما بايد فرايند عمل جامعه را مد نظر قرار دهيم. توجه نکردن به فرایندها و بها دادن به کلیشه ها و احکام و دستور العمل ها ما را به این معنا رهنمون می کند که جامعه قابل پيش بيني نيست، اما به نظر می رسد جامعه شناسي رفتارهاي سياسي مردم ایران کاملا قابل پيش بيني است.(آزادارمکی، 1389) در خصوص نظرسنجی ها نیز توجه به یک نظرسنجی خاص در زمان خاص بی شک گمراه کننده است. تحلیل ثانویه و یا فراتحلیل نظرسنجی های انتخاباتی ایسپا در سال های 1384، 1388 و 1392 که در این مقاله به آن اشاره خواهد شد، ثابت خواهد کرد کسي پيروز انتخابات است که روند صعودي را در نظرسنجي‌ها در اختيار داشته باشد، حتي اگر در اولین نظرسنجی ها  0.2  آراء را داشته باشد و در آخرين نظرسنجي اول نباشد. جالب اینجاست که دکتر احمدی نژآد در نظرسنجی اسفند 1383 ایسپا دارای  0.3 آرای پاسخگویان است که طبیعی است در آن مقطع هیچ شانسی برای پیروز شدن ندارد. اما فرایند نظرسنجی ها آمار رو به رشد آرای وی را نشان می دهد. این اتفاق در سال 88 و 92 نیز به طور واضح قابل مشاهده است.

در فراین این کنش نیز عناصر تاثیرگذار را می توان به خوبی بررسی نمود. در نظرسنجی مرکز ایسپا در اسفند 1391 از پاسخگویان پرسیده شد که: «به  ترتیب اولویت چه کساني در تصميم گيري شما در راي نهايي تاثيرگذارند؟»، و نتایج زیر حاصل شد:« 52.7 درصد پاسخگویان تشخیص «خود و نظر شخصی خود» را اولویت نخست علت انتخاب کاندیدای موردنظر دانسته اند. 23.9 درصد «خانواده و دوستان»، 8.3  روحانیت و مراجع و 6.3 نیز جریان های سیاسی را به عنوان اولویت انتخاب کاندیدای نهایی خود بیان داشته اند؛» که با توجه به اولویت بندی سوال سهم خانواده و دین به عنوان دو نهاد تاثیرگذار در تصمیم گیری به خوبی قابل مشاهده است. همچنین فضاسازی های انتخاباتی که معمولا توسط گروه های سیاسی انجام می گیرد، به عنوان اولویت چهارم فرایند کنش انتخاباتی در نظر گرفته می شود. بنابراین کنش انتخاباتی ایرانی، منطق اجتماعی خاص خویش را دارد که نه معمایی است و نه غیرقابل پیش بینی. منطقی که باید کشف شود، نه آنکه مورد تردید یا  تحقیر واقع شود.