جامعه شناسی مصرف رادیو در ایران

محمد آقاسی/ رییس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا)

فاطمه فلاح مین باشی/ معاون اجرایی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا)

چکیده:

فرهنگ به عنوان یکی از محوری ترین موضوعات مطالعات جامعه شناسانه تبدیل شده است. به فراخور میزان اهمیت یافتن این موضوع مخاطبان فرهنگی نیز جایگاه ویژه ای نسبت به قبل یافته اند. از این رو نگاه اندیشمندان اجتماعی از فرهنگ به مثابه یک کل، و نیز صرف تولید کنندگان و متولیان فرهنگی، به سمت مخاطبان یا همان مصرف کنندگان کالاها و صنایع فرهنگی معطوف شده است. از این رو مصرف به عنوان یک مفهوم محوری در جامعه شناسی فرهنگ، به دنبال آن است که چه عواملی نوع و میزان مصرف فرهنگی مردم را تعیین می کنند. همچینین به ‏میزانی که محصولات فرهنگی در جوامع گسترش می یابند و مصرف فرهنگی نقش جدی به عنوان منبع معرفت ساز هویتی مطرح می گردد. نوع و میزان مصرف بی تردید برای سیاستگذاران عرصه فرهنگ نیز از اهمیت به سزایی برخوردار است. باید در نظر داشت در گستره عظیم دنیای مجازی به موازات دنیای واقعی، رادیو همچنان مخاطبان خاص خویش را دارد و این محیط رقابتی را ترک نکرده است. ‏

مقاله حاضر با استفاده از تکنیک فراتحلیل(تحلیل ثانویه) در پی روند شناسی تغییرات مصرف رادیو در ایران است. از این رو با مطمح نظر قرار دادن هفت پیمایش ملی در خلال سال های 1353 تا 1392 تلاش دارد تا تحلیلی دقیق از روند مصرف رادیو در ایران را ارائه دهد. ‏در این مقاله بر اساس شواهد تجربی، فرضیه هایی که نسبت به کاهش یا افزایش مخاطبان رادیو در ایران و جهان عرضه شده است نیز نقد می گردد.‏

واژگان کلیدی: مصرف رادیو، جامعه شناسی مصرف، پیمایش ملی، فراتحلیل(تحلیل ثانویه)

1.        کارشناس ارشد علوم اجتماعی/ مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) / فارغ التحصیل/ mohammad.aghasi61@gmail.com

2.      کارشناس ارشدجامعه شناسی/ مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) / فارغ التحصیل// P.fallah061@gmail.com

مقدمه

پس از جنگ دوم جهانی رادیو و تلویزیون به فرهنگی اشتراکی برای عامه مردم و به نوعی کاملاً جدید از زندگی مشترک توده مردم تبدیل شد.(جانسون، تیلور، واتس 1383: 380) این گسترش به حدی گشت که  رسانه ها جزوی از زندگی انسان ها شده، تا جایی که از آن ها به عنوان اعضای جدید خانواده ها یاد می کنند و برخی نیز معتقد به ورود «اسب تروا»[1] به این دژ مستحکم بینافرهنگی[2] هستند (ریچاردهوگارت1386: 351-352).آنان که فهم رسانه نمی کنند را به عنوان کم سوادان رسانه ای نام می برد.

این سیر تاجایی پیش می رود که در دهه 1980 ما شاهد اشتیاقی روز افزون در زمینه ترویج فعالیت ها و صنایع رسانه ای در داخل مناطق و ملت های کوچک اروپا بودیم و همین فرایند باعث تبدیل شدن رسانه های ملی به رسانه های جهانی شده است. (جانسون، تیلور، واتس 1383: 380- 395) و این روند آنچنان پیش رفت که گروه های مختلف رسانه ای با عنوان «خانواده رسانه» جایی جدید در جامعه برای خود ایجاد کرد. تنها به عنوان نمونه «شبکه های خانواده» سی ان ان به صورت نیرویی مهم و اساسی در بازار بین المللی خبر درآمده اند. (سمتی، 1385: 37)

پس در این موج فرهنگی رسانه ای، مصرف به عنوان موضوع محوری مطالعات اجتماعی در سال های اخیر تبدیل شده است (آقاسی، 1389: 1). در حوزه فردی، مصرف فرهنگی به­شدت مرتبط با ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی- اقتصادی یک فرد و خاستگاه خانوادگی‌اش است. دلیل اصلی برای این ارتباط این واقعیت است که مصرف فرهنگی نیاز به منابع فرهنگی دارد که از نسلی به دیگری منتقل می‌شوند. منابع فرهنگی، همچنین به عنوان سرمایۀ فرهنگی نام برده شده‌ که معمولاً شامل دانش فرهنگی و هنری، آداب مناسب و شایسته، پیچیدگی شناختی و ذائقه «خوب» هستند (بوردیو، 1984 به نقل از ون­ایجک، 1999: 309-310).

بیان مساله

مطالعه جامعه شناختی مصرف رادیو نیز از جهات مختلف دارای اهمیت است. رادیو از قدیمی ترین رسانه ها است که در انتقال اخبار، اطلاعات و آشنا کردن مردم به ‌اصول زندگی نوین و همچنین به عنوان وسیله ای برای پرکردن اوقات فراغت ایفای نقش کرده است و تا مدت ها به عنوان اصلی ترین رسانه در خانواده ها حضور داشته است. رادیو به دلیل شنیداری بودنش از رسانه های «آسان مصرف»  بوده که آن را از سایر رقیبانش متفاوت کرده است و استفاده از آن را در اکثر قابل توجهی از مکان ها، امکان پذیر نموده است چرا که براي استفاده از راديو، نيازي به سواد مرسوم خواندن و نوشتن نيست، ارزان قیمت و در دسترس تر از سایر رسانه ها است؛ لذا مي‌توان به ‌صورتي برنامه‌ريزي نمود که برنامه‌هاي راديويي همه سطوح فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی را پوشش دهد و مخاطبین بیشتر و عام تری را به خود اختصاص دهد و می تواند در این زمینه پیشرو باشد.  این امر مستلزم برنامه‌ريزي‌هاي دقيق است. گسترش کمّي و کيفي برنامه‌ها، استفاده از قالب‌هاي برنامه‌اي مناسب و توجّه به چند‌صدايي بودن از جمله موارد مهمي است که بايد در خصوص آنها انديشيد.

این مقاله در پی آن است در عصر رشد تکنولوژی های نوین ارتباطی و گسترش رسانه ها، به بررسی و مطالعه جایگاه و نقش رسانه ای با سابقه و قدمت رادیو و میزان مصرف رادیو، در ایران بپردازد. سوال اساسی اینجاست نوع و میزان مصرف رادیو چه تغییراتی کرده است و چه مسیری را در مصرف طی کرده و بعد از نزدیک به یک قرن از حضورش در جامعه ایرانی در حال حاضر سهم آن در سبد کالاهای فرهنگی به چه میزان است؟ اهمیت چنین مطالعه ای از آن روست که علاوه بر بررسی میزان مصرف یک کالای فرهنگی قدیمی و با سابقه مثل رادیو می توان به بررسی روند این مصرف در طی پنج دهه نیز پرداخت. با بررسي تغییرات موجود در جامعه و شناخت آنها، تا حدی مي توان سمت و سوي میزان مصرف يك جامعه را نیز پيش بيني نمود.

براي بررسي تغييرات میزان مصرف در يك جامعه، وجود داده ها و اطلاعات معتبر بسيار مهم است. متاسفانه ما در كشور با کمبود روندی داده های اجتماعی و فرهنگی مواجه هستيم و داده هايي هم که وجود دارد، محدود بوده و نمي توان به آنها اعتماد نمود . لذا در چنين بررسي هايي، پژوهشگران معمولاً با محدوديت هاي زيادي روبرو مي شوند و در نتيجه، ارائه يك تحليل جامع و عميق كه بتوان بر اساس آن پيش بيني هاي لازم را انجام داد بسيار دشوار مي باشد. در اين بررسي سعي شده است براساس وجود داده هاي معتبر و قابل اعتماد درباره آن و همچنين طولي بودن اين داده ها، نسبت به انتخاب متغيرهاي مورد بررسي، اقدام گردد.

ملاحظات نظری

براساس تغییر و تحولات جدید پدید آمده، نقش و جایگاه رسانه ها تغییر جدی کرده است. رادیو، دومین رسانه جهان که در دنیای مدرن، پس از روزنامه روی کار آمده است. و حدود یک قرن از حضورش در عرصه جامعه می گذرد، در این مدت زمان باتوجه به تغییر و تحولات به وجود آمده برای در عرصه ماندن رادیو نیز باید  و باید برنامه ها و سیاست هایش را با این شرایط جدید هماهنگ کند و از پس الزامات این موقعیت جدید برآید. رادیو در شکل‌دادن افکار عمومي، تأثير بر مخاطبان و جهت‌دادن به نگرش‌هاي آنان، از اهميت خاصي برخوردار است و مي‌توانند نقش مؤثري در زمينه های مختلف و مهم به ویژه  اجتماعي و فرهنگی ايفا کنند.

با تاکیدی که امروزه بر نقش موثر افراد بر شکل دادن به سبک زندگی و هویت شان می شود یکی از شیوه‌های رایج برای هویت­یابی و بازنمایی خویشتن، به ویژه در دوران معاصر، مصرف فرهنگی است. افراد در مصرف فرهنگی، انواع کالاها و نمادهای ارزشمند را، نه به خاطر ارزش مادی‌شان بلکه به دلیل ارزش فرهنگی آنها و به منظور ایجاد تصاویری مطلوب از خویش در ذهن دیگران مصرف می‌کنند (قانعی راد و خسروخاور، 1385: 129). «مصرف فرهنگی سبک زندگی ما را تشکیل می‌دهد، نیازها و تمایلات ما را سامان می‌دهد، مواد لازم را برای تولید تخیلات و رؤیاهایمان فراهم می‌کند، نشان­دهندۀ تفاوت‌ها و تمایزات اجتماعی است و نمایانگر تولیدات ثانویۀ ما در به کارگیری ابزارهای موجود است». (کاظمی، 1387: 143)

جامعه شناسی مصرف فرهنگی و تحلیل آن درباره سبک زندگی بر سرمایه فرهنگی متکی است. سرمایه فرهنگی شامل سلیقه های خوب، شیوه و رواه و رسم پسندیده و پیچیده شناختی، شناخت و توانایی پذیرش محصولات فرهنگی مشروع. سرمایه فرهنگی بدان معناست که فرد می تواند خود را از الزامات زندگی روزمره جدا کند و نوعی گزینش دلخواه در عرصه فرهنگ انجام دهد. (فاضلی،1382: 38)

از سوی دیگر مصرف محصولات فرهنگی یکی از راه های مهم افزایش سرمایه فرهنگی است. در این میان، انتخاب الگوی خاصی از مصرف فرهنگی یا شیوه‌ها یا ترجیحات فرهنگی نیاز به منابع فرهنگی یا سرمایۀ فرهنگی دارد یا به تعبیری مصرف فرهنگی نیاز به منابع و سرمایه فرهنگی دارد (بوردیو، 1984؛ ون­ایجک، 1999). رسانه ها به ویژه رسانه ای جمعی با قدمت و عمومیتی مثل رادیو می تواند سهم مهم و قابل توجهی را در انتقال منابع و سرمایۀ فرهنگی ایفا نماید.

برهمین اساس باید گفت میزان و نوع مصرف کالاهای فرهنگى به میزان زیادی برگرفته از سرمایۀ فرهنگى است. پس آنچه موجب مصرف فرهنگى متعالى‌تر است، داشتن سرمایۀ فرهنگى بیشتر است که کیفیتى منحصراً ذهنى است. بدین ترتیب مصرف فرهنگى نوعى الگوى رفتارى عام نیست (توسلی و خادمیان، 1386: 5-54).

سبک زندگی نقش مهمی در خلق هویت فردی و جمعی  دارد. توالی ایده ها از زیمل تا گیدنز و بقیه محققان دال بر آن است که سبک های زندگی قادرند مشخصه های هویتی و الگوهای انتخاب های رفتاری افراد (گیدنز، 1378: 119-129)، هویت های سیاسی (روبرتز و فاگان، 1999: 5)، جنبه هایی از حافظه تاریخی (چینی، منتشر نشده:55) و نگرش های افراد در درباره مصرف در دنیای جدید را شکل دهند (باکاک؛ 1381) دوماتزیه سبک زندگی فرهنگی و شیوه گذران اوقات فراغت را بر شکل دهی به شخصیت افراد موثر دانسته است. (کوچ وسر ، 1991 : 415) به عقیده شیز سبک زندگی ها قادرند از طریق ایجاد  مشروعیت اجتماعی به ایجاد قدرت فرهنگی و نهایتاً به قدرت سیاسی و اجتماعی منجر شوند. (شیز، 1987:250)

مصرف، اجازه بازنمايي سبك هاي زندگي مختلف و ذائقه هاي متفاوت را مي دهد و نهايتاً اينکه سبك هاي زندگي و ذائقه هايي كه بر مبناي سرمايه هاي اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي شكل مي گيرد به مصرف كالاهايي مي انجامد كه تمايز اجتماعي ايجاد مي كند. اين منطق تمايز در مصرف، در کانون توجه بورديو قرار دارد. (ساترتون، 2001)

در بحث تحلیل طبقاتی بوردیو و تعریف او از طبقه، عنصر مصرف جایگاه ویژه ای دارد. طبقات مختلف شیوه های مصرف گوناگون به ویژه مصرف فرهنگی گوناگونی دارند. هر طبقه براساس ذائقه خاص طبقاتی و سرشت طبقه خود نوع خاصی از کالاها را مصرف می کنند و این مصرف فقط جنبه ای فیزیکی و ظاهری ندارد بلکه عملی نمادین است که طی آن کنشگران جایگاه طبقاتی خود را باز تولید می کنند و از طریق این عادات و ذائقه ها خود را در طبقات مختلف جای می دهند

سبک زندگی متأثر از ذائقه، و ذائقه پیامد منش و منش نیز محصول جایگاه فرد در ساختارهای عینی اجتماعی است. جایگاه فرد در ساختار اجتماعی که مشخص­کنندة میزان بهره‌مندی وی از انواع سرمایه است، منش وی را شکل می‌دهد و منش نیز مولد دو نوع نظام است: یکی نظامی از رویه‌های ادراک و ارزیابی، یعنی همان ذائقه و دیگری نظامی از رویه­های ایجادکنندة اعمال قابل طبقه‌بندی که تعامل این دو نظام سبک زندگی را ایجاد می‌کند (شالچی، 1386: 101). اما اين يك طرف رابطه است؛ زيرا سبك زندگي و فرآيندهاي مصرفي به منزله تجلي آن، هم نظامي از اعمال طبقه بندي شده است و هم نظامي از اعمال طبقه بندي كننده. ازاين رو است كه فرآيندهاي مصرفي خود به منزله متغيري مستقل در ايجاد سلسله مراتب اجتماعي مطرح اند. نكته مهم تر آنكه رابطه منش و ساختار اجتماعي يك سويه نيست، بلكه بورديو از رابطه ديالكتيكي شرايط و منش سخن مي گويد كه سبب تغيير در توزيع سرمايه و توازن رابطه قدرت در جامعه مي شود و سيستمي از تفاوت هاي ادراك شده و دارايي هاي متمايز ايجاد مي كند كه در واقع همان توزيع سرمايه نمادين و سرمايه مشروعي است كه حقيقت عيني را تحريف مي كند (بورديو، 1984: 172) بوردیو، نشان داد که علاوه بر محدودیت های مالی و منابع اقتصادی، ساختار دیگری وجود دارد که مصرف (خصوصاً مصرف فرهنگی) را محدود می کند. نظام قریحه های برآمده از منش های طبقاتی نیز بر تعیین نوع و میزان مصرف مؤثرترند. مفهوم منش به لحاظ نظری بیش از مفهوم بخت زندگی  و بر قدرت تبیین کنندگی دارد. منش ها قادر است محدودیت های ادارکی ناشی از ترکیب انواع سرمایه در نزد هر کُنشگر را نیز تبیین کند(فاضلی ،1382: 45)

بنابراین سبک زندگى فرهنگى را مى‌توان نوعى نظم منطقى در مصرف کالاهاى فرهنگى نامید و با کمک آن وجوه تمایز و تشابه مصرف کنندگان فرهنگى را هویدا کرد. بزرگترین ارمغان الگوهاى مصرف، همین وجه تمایز آن است و همین وجه در صور فرهنگى است که مى­تواند به سطح نخبگى، میان‌مایگى و عوامى آحاد جامعه دست یابد (ریکی، 1993 به نقل از اباذری و کاظمی، 1384: 184).).

سبک زندگی دارای تعاملی دو سویه با سرمایه فرهنگی است. سرمایه فرهنگی فرد یا خانواده می تواند سبب ایجاد برخی سبک های زندگی شود و سبک زندگی می تواند در جهت افزایش سرمایه فرهنگی باشد. (فاضلی، 1386: 181).

بنابراين، فضاي اجتماعي بر مبناي سرمايه ساخته مي شود. هر قدر سرمايه فرد بيشتر باشد، در فضاي اجتماعي در موقعيت بالاتري قرار مي گيرد. بورديو استدلال ميکند مردمي که به طور نزديک در يک فضايي اجتماعي قرار دارند، داراي مشابهت هايي بسيار هستند؛ حتي اگر هرگز يکديگر را نديده باشند. به عبارت ديگر، مردمي که در فضاي اجتماعي مشابهي قرار دارند، ذائقه هاي مشابه و سبك هاي زندگي مشابه دارند. در واقع به ازاي هر سطحي از موقعيت ها، سطحي از سبك زندگي ها و ذائقه ها وجود دارد که بر اثر شرايط اجتماعي مناسب با آن به وجود مي آيند و به وسيله اين سليقه ها و ظرفيت تکثيرکننده آنها، مجموعه انتظام يافته اي از ثروت ها و خصلت ها به وجود مي آيد که در درون خود از نوعي وحدت سيره ها برخوردارند (بورديو،1381: 35)

همچنین ثورنتن(1997: 17) با تاکید بر روابط پویا و بازاندیشانه افراد با رسانه های جمعی و اهمیت این رسانه ها در معرفی و مرزبندی نشانه های خرده فرهنگی و با الهام از مفهوم سرمایه فرهنگی بوردیو، بحث سرمایه خرده فرهنگی را پیش می کشد. از نظر ثورنتن تفاوت سرمایه خرده فرهنگی با سرمایه فرهنگی بوردیو در این است که در گردش سرمایه خرده فرهنگی رسانه های جمعی عامل اداره کننده محسوب می شوند.

از نظر برخی اندیشمندان (فرو 1987، گرانهام 1993) رادیو و تلویزیون به عنوان شبکه ای که قاطعانه کار تعریف و توزیع دانش فرهنگی را بر عهده دارد. در نظریه های سلسله مراتب فرهنگی بوردیو مغفول واقع شده اند. در واقع کسی که سرمایه خرده فرهنگی بالا یا پایینی دارد به نحو پیچیده ای با میزان پوشش رسانه ای، تولید رسانه ای و استفاده از رسانه ها همبستگی دارد(ثورنتن،1997: 204-203).

مصرف و به ویژه مصرف فرهنگی ابزاری برای تولید فرهنگی، مشروعيّت سازی و مبارزه در فضای اجتماعی است. مصرف چیزی بیش از برآوردن خواسته های زیستی است. ارزش ها، نشانه ها، نمادها فعالانه درگیر تولید و باز تولید ساختارهای اجتماعی هستند. طبقات مسلّط این قابلیت را دارند که شیوه زیستن خود را به عنوان تعریف فرهیختگی مشروعيّت  بخشند.(فاضلی،1382: 44)

روش تحقیق

روش استفاده شده در این مطالعه، «تحلیل ثانویه» اطلاعات موجود در خصوص مصرف رادیو و میزان آن در بین مردم ایران است. در این مقاله بر تحلیل داده‌ها تمرکز گشته تا گردآوری آن(بیکر، 1386: 309). این مطالعه با اتکاء به روش تحلیل ثانویه به تجزیه و تحلیل داده­های ملی به دست آمده از مجموع 7 طرح ملی می­پردازد. که عبارتند از؛

·          پیمایش اول؛  (اولين پيمايشي است كه در سطح كشوري و ملي، قبل از انقلاب اسلامي به اجرا درآمده است)؛ طرح « گرایش های فرهنگی و نگرش های اجتماعی در ایران: گزارشي از يك نظرخواهي ملي در سال 1353» که توسط «رادیو و تلویزیون ملی ایران» در سطح ملی در سال 1353 انجام شد و 24 منطقه شهری و 52 روستای کشور را تحت پوشش قرار داد. (از هر استان یک یا دو شهر و چند روستا انتخاب شده اند). اطلاعات داده‌ها از طریق پرسش­نامه گردآوری شده است. جامعۀ آماری مورد مطالعه در این تحقیق تمامی افراد 15 سال به بالای ایرانی هستند و نمونه‌گیری نیز به صورت تصادفی و براساس بلوک‌بندی بوده است. حجم نمونه نیز5000 نفر بوده است

·          پیمایش دوم؛ طرح «رفتارهای فرهنگی ایرانیان (موج اول)» که به سفارش «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» در مقیاس ملی در سال 1379 انجام شد و 28 مرکز استان کشور را تحت پوشش قرار داد. اطلاعات داده‌ها از طریق پرسش­نامه گردآوری شده است. جامعۀ آماری مورد مطالعه در این تحقیق تمامی افراد 15 سال به بالای ایرانی هستند و نمونه‌گیری نیز به صورت چند مرحله ای و براساس بلوک‌بندی بوده است. حجم نمونه نیز13976 خانوار بوده است.

·          پیمایش سوم؛ موج دوم طرح «ارزش ها و نگرش های ایرانیان» که به سفارش «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» در مقیاس ملی در سال 1382 انجام شد و 28  مرکز استان کشور را تحت پوشش قرار داد. اطلاعات داده‌ها از طریق پرسش­نامه گردآوری شده است. جامعۀ آماری مورد مطالعه در این تحقیق تمامی افراد 15 سال به بالای ایرانی هستند و نمونه‌گیری نیز به صورت چند مرحله ای و براساس بلوک‌بندی بوده است. حجم نمونه نیز4581  خانوار بوده است.

·          پیمایش چهارم؛ موج دوم تا پنجم طرح «بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور» که به سفارش «شورای فرهنگ عمومی» و در مقیاس ملی در سال های 1389 تا 1392 انجام شد و کلیه شهرها، روستاها، کلان­شهرها و قومیت­ها و... را تحت پوشش قرار داد. اطلاعات داده‌ها از طریق پرسش­نامه گردآوری شده است. جامعۀ آماری مورد مطالعه در این تحقیق تمامی افراد 15 سال به بالای ایرانی هستند و نمونه‌گیری نیز به صورت تصادفی و براساس بلوک‌بندی بوده است. حجم نمونه نیز         در کلیه چهار موج حدود 17500 نفر بوده است.

لذا تلاش گردید تا با تحلیل داده­های مربوط به «استفاده از رادیو و میزان مصرف آن» در طرح های مذکور بتوان، تصویری از جایگاه آن در مصرف فرهنگی را ارائه شود.

یافته‌های تحقیق

از آنجا كه در پژوهش هاي مختلف كه تاكنون در سطح ملي در ايران انجام شده است، اطلاعات متفاوتی در خصوص سنجش مصرف رادیو و میزان آن پرسیده شده است، مقايسه کامل در اين زمينه تا حدودي مشكل مي باشد. لذا در اينجا حوزه هايي انتخاب و بررسي مي گردد كه به صورت مشترك در پژوهش هاي موجود به آنها اشاره شده است. همچنین در برخی موارد سعی بر آن شده است که براساس دسته بندی و تجمیع، اطلاعات را تا حدی از نظر چارچوبی نزدیک به هم ساخت.

أ‌-      وضعیت استفاده از رادیو در میان مردم ایران

به دلایل مختلف از جمله؛ فاصله قریب به 30 سال ما بين پيمايش اول(1353) و پيمايش سال هاي بعدی (1379 به بعد) و شرایط خاص سال 53 که، زمان زیادی از ورود رادیو در ایران نگذشته بود، رسانه های دیگر از جمله مطبوعات و تلویزیون چندان همه گیر نبوده و دیگر رسانه های مدرن و متنوع امروزی نیز در آن زمان وارد عرصه نشده بودند، نمی توان مصرف و میزان استفاده از رادیو را در آن زمان با، تغییرات ایجاد شده قابل توجه در دهه 80 و سال های بعد از آن مقایسه نمود. با این حال از جهت آن که بتوانیم میزان مصرف را از اولین پیمایش بسنجیم، داده های پیمایش ملی سال 53 را نیز مورد مطالعه قرار داده ایم.

جدول شماره 1: وضعیت گوش دادن به رادیو

جدول شماره 2: وضعیت میزان گوش دادن به رادیو در روز

همان گونه كه در جدول شماره 1 مشاهده مي شود، مصرف سرانه رادیو، در طول زمان (در یک نگاه کلی40 ساله) روند نزولی داشته، به ویژه بعد از سال 90 این روند کاهشی، سرعت گرفته است. در تبيين اين روند تأثير عواملي همچون افزایش استفاده از اینترنت و ورود سایر امکانات صوتی و تصویری دیگر را نمي توان ناديده گرفت.

روند میزان استفاده نیز در طی این سالها رو به کاهش بوده است. اما نکته قابل توجه آنکه  داده ها در کلیه پیمایش ها نشان دهنده آن است که کسانی که در هر روز بیش از دو ساعت به رادیو گوش می دهند بیشتر از افرادی هستند که ساعات و زمان کمتری از وقتشان را به آن می پردازند و این را شاید بتوان با کمی اغماض این گونه تبیین کرد که مخاطبان رادیو، میزان مصرف شان کم نیست بلکه بیشتر  تعداد مخاطبان است که رو به کاهش است.

جدول شماره 3: میانگین زمانی گوش دادن به رادیو در روز

ب‌-   استفاده از رادیو برحسب جنسیت

مقایسه اطلاعات داده های پیمایش های انجام شده که در جدول ذیل آورده شده نشان می دهد مردان همیشه و در همه زمان ها بیشتر از زنان رادیو گوش می کنند. به عبارت دیگر تفاوت میزان گوش کردن رادیو در میان زنان و مردان در همه زمان های بررسی شده معنادار بوده است. نكته ديگري كه بايد به آن اشاره نمود اين است كه میزان تفاوت در استفاده از رادیو بین زن و مرد همیشه به یک اندازه خاصی بوده به عبارت دیگر این میزان تفاوت، در طی زمان واریانس زیادی نداشته است. داده های جدول شماره 5 نیز که میزان گوش کردن را نشان می دهد موید همین نکته است.

جدول شماره 4: وضعیت گوش دادن به رادیو به تفكیك جنسیت

جدول شماره 5: وضعیت میزان گوش دادن به رادیو در روز به تفکیک جنسیت

ت‌-  استفاده از رادیو برحسب محل سکونت

از مقايسه داده هاي مربوط به استفاده از رادیو برحسب محل سکونت به نتيجه جالبی می رسیم و آن اینکه در همه سال ها (طی 53 تا 92) میزان استفاده از رادیو در میان شهرنشینان بیش از روستاییان است. تفاوت استفاده از رادیو در میان این دو گروه کاملاً معنادار است و این تفاوت در زمینه میزان مصرف نیز وجود داشته و تفاوت مشهود بوده است.

جدول شماره 6: وضعیت گوش دادن به رادیو به تفكیك محل سكونت

جدول شماره 7: وضعیت میزان گوش دادن به رادیو در روز به تفكیك محل سكونت

ث‌-  استفاده از رادیو برحسب سن

آنچه از قیاس داده های سال های مختلف به دست می آید بیانگر تفاوت تاثیر سن در زمان های مختلف است. به طوری که در سال 53 جوانان بیش از سایر افراد به گوش کردن رادیو می پردازند. به عبارت دیگر با افزایش سن، استفاده از رادیو کاهش پیدا می کند در حالی که با گذشت زمان این رابطه شکل معکوس پیدا کرده است، به طوری که در سنین بالا استفاده از رادیو بیش از سایر سنین دیده می شود. در تبیین این امر، شاید باید به شکل گیری و ورود رسانه های متنوع تر و جوان پسندتر اشاره داشت که منجر به کاهش مخاطبان جوان رادیو شده است. در واقع همان نسلی که علاقه مند به مصرف رادیو بوده است، به میزان مصرف خویش ادامه می دهد. باید توجه داشت تفاوت در میزان گوش کردن به رادیو در سنین مختلف نیز کاملاً معنادار است. به این ترتیب که با افزایش سن، میزان استفاده از رادیو نیز افزایش پیدا کرده است. در مقابل در میزان استفاده نیز، در پیمایش سال 53 نتیجه به دست آمده کاملاً این رابطه را معکوس نشان می دهد. به طوری که جوانان وقت بیشتری برای گوش کردن به رادیو اختصاص می دهند چرا که تنها رسانه ای که سرکشی کنجکاوی جوانانه را آرام می کند رادیو بوده است.

جدول شماره 8: وضعیت گوش دادن به رادیو به تفكیك سن

جدول شماره 9: وضعیت میزان گوش دادن به رادیو در روز به تفكیك سن

ج‌-   استفاده از رادیو برحسب تحصیلات

نکته قابل توجه که از مقایسه استفاده کردن افراد از رادیو بر می آید این است که علیرغم اینکه استفاده کردن از این رسانه احتیاجی به سواد ندارد، اما تاثیر سواد در استفاده و حتی میزان استفاده از آن قابل ملاحظه است، به طوری که هر چه افراد از سواد بیشتری بهره مند می شوند میزان گوش کردن به رادیو نیز افزایش پیدا کرده است و این تغییر و تفاوت در زمان های مختلف وجود داشته است.  علت این تفاوت معنادار را می توان در عوامل مختلفی از جمله سطح برنامه های تولید شده جستجو کرد.

جدول شماره 10: وضعیت گوش دادن به رادیو به تفكیك تحصیلات

جدول شماره 11: وضعیت میزان گوش دادن به رادیو در روز به تفكیك تحصیلات

بحث و نتیجه گیری

با توجه به مطالب پیش گفته، رادیو را می توان همچنان به عنوان یک رسانه مهم و تاثیرگذار در نظر گرفت و همچنان در برابر بسیاری از جذابیت های بصری و غیربصری رسانه های جدید مقاومت کرده و طی مسیر می نماید. رادیو مخاطب جدی خویش را دارد که در صورت انجام پیمایش های دقیق می توان به خصوصیات این طیف مخاطب دست یافت. طیفی که با توجه به مطالب بالا و بر خلاف اذهان جامعه ایرانی از تحصیلات بالایی نیز برخوردار است. همچنین «رسانه گوناگونی» است، چرا که تنوع طیف مخاطب را مانند بسیاری از رسانه ها داراست و برای همین از تنوع مطالب ارائه شده را نیز برخوردار است. نباید از نظر دور داشت که تلقی مخاطب کم رادیو و یا کمبود مصرف آن در ایران باعث آزادتر بودن عرصه های این رسانه است. از این رو معمولاً این رسانه با توجه به عملکرد آزادتر دارای «مخاطب پنهان» است که نیازهای خویش که در سایر رسانه ها و به ویژه تلویزیون را در رادیو جست و جو می نماید. موسیقی، بحث آزاد و طنز کلامی (لطیفه و جوک) بیشتر در رادیو یافت می شود.

با این حال باید توجه داشت که برای سیاستگذرای دقیق تر و جدی تر احتیاج به مطالعه عمیق تر وضعیت مصرف رادیو در ایران به ویژه مطالعات طولی است. یکی از نتایج این مقاله اهمیت این پیمایش ها و در عین حال کسر و کمبودی است که به وضوح دیده می شود.

منابع

·        آقاسی، م .(1389) مصرف مفاهیم و نمادهای مذهبی در سینمای ایران، فرهنگ و پژوهش، شماره سوم

·        اباذری، یوسف و کاظمی، عباس (1384)، رویکردهای نظری خرید: از جامعه‌شناسی تا مطالعات فرهنگی، نامۀ علوم اجتماعی، شماره25:  بهار: 195- 167.

·        باکاک ، ر. (1381)، مصرف. ترجمة خسرو صبري، انتشارات شيرازه.

·        بیکر، ترز (1386)، نحوۀ انجام تحقیقات اجتماعی، ترجمۀ هوشنگ نایبی، تهران: نشر نی.

·        بورديو ، پ( ۱۳۸۱).کنش هاي ورزشي و كنش هاي اجتماعي، ترجمه محمدرضا فرازنده، فصلنامه ارغنون، شماره 20

·        توسلی، غلامعباس؛ خادمیان، طلیعه (1386)، نقش جنسیت در مصرف کالاهای فرهنگی، پژوهش نامۀ علوم اجتماعی، سال اول، شمارۀ 5: 64-51.

·        جانسون، آر.جی و جی.تیلور، پیتر و جی.واتس، مایکل(1383) جغرافیاهای تحول جهانی، ترجمه نسرین نورین، تهران: دوره عالی جنگ

·        چيني، د، (منتشر نشده). سبك زندگی ، ترجمه حسن چاوشیان

·        سمتی، محمدمهدی(1385) عصر سی.ان.ان و هالیوود، ترجمه نرجس خاتونی براهوتی، تهران: نشر نی

·        شالچی، وحید (1386)، «سبک زندگی جوانان کافی شاپ»، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، سال اول، شمارۀ 1 :93-115.

·        فاضلی، محمد (1386)، «تصویری از سبک زندگی فرهنگی جامعۀ دانشجویی»، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، سال اول، شماره 1 :175-198.

·        فاضلی، محمد (1382)، مصرف و سبک زندگی، تهران: نشر صبح صادق.

·        قانعی­راد، محمد امین و خسروخاور، فرهاد (1385)، «نگاهی به عوامل فرهنگی افزایش ورود دختران به دانشگاه‌ها»، پژوهش زنان، شماره 4: 115-138.

·        کاظمی، عباس (1387)، مطالعات فرهنگی، مصرف فرهنگی و زندگی روزمره در ایران، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تهران.

·        گیدنز، آ. (1378)، تجدد و تشخص: جامعه و هويت شخصي در عصر جديد، ترجمة ناصر موفقيان، نشر ني، موسسه پژوهش و آموزش عالی(1377)، «دانشگاه و جامعه».

·        هال، استوارت و دیگران(1386) مطالعات فرهنگی: دیدگاه ها و مناقشات، ترجمه محمد رضایی، تهران: انتشارات جهاددانشگاهی دانشگاه تهران.

·        Bourdieu, Pierre (1984, (Distinction. A Social Critique of the Judgement of Taste, Routledge, London.

·        Koch-Wesser, E. (1991) »A framework for quantitative study of leisure styles« Society and  Leisure, Vol. 14, No. 2, 410-432.

·        oberts, K. & Fagan, Colette (1999) »Young people and their leisure in former communist. countries: Four theses examined«. Leisure Studies, Vol. 18, 1-17.

·        Scheys, M. (1987) »The power of lifestyle«. Society and Leisure, Vol. 10, No. 2: 249-266.

·         Southerton Dale (2001) Consuming Kitchens: Taste, context and identity formation, Journal of Consumer Culture , Vol 1(2): 179–203

·        Thornton,S.(1997)” The Social Logic of Subculture Capital”.in K Gelder & S.Thornton  (eds) , The Sunculture reader , London, Routledge.

·        Van Eijck, Koen (1997), “The impact of family background and educational attainment on cultural consumption: A sibling analysis”, Poetics, 25:195-224.

·                      Van Eijck, Koen (1999), “Socialization, education, and lifestyle: How social mobility increases the cultural heterogeneity of status groups”, Poetics.26: 309-328.