آقاسی، محمد و رفیعی بهابادی، مهدی و فلاح مین باشی، فاطمه(1393)،«افکار عمومی جامعه ایرانی و مشی اعتدالی دولت یازدهم جمهوری اسلامی»، کتاب بنیانهای نظری و جامعه شناختی اعتدال، جلد دوم، پاییز 1393: 396-424

افکار عمومی جامعه ایرانی و مشی اعتدالی دولت یازدهم جمهوری اسلامی

محمدآقاسی/ رییس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا)[1]

مهدی رفیعی بهابادی/ معاون پژوهشی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا)[2]

فاطمه فلاح مین باشی/ معاون اجرایی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا)[3]

برداشت جدید از مفهوم افکار عمومی همزمان با شکل گیری و قدرتمند شدن دولت-ملت­ها به وجود آمد. افکار عمومی، خاص یک دسته و گروه نیست، بلکه عموم مردم در شکل گیری آن نقش دارند. در واقع انسجام در نظر بعضی از قشرها یا گروه­های اجتماعی را نمی­توان افکار عمومی نامید، افکار عمومی چیزی فراتر از صرف وجود عقایدی خاص در جامعه است. توجه به افکار عمومی توسط دولت ها، میزان پایندی آنان به دموکراسی را می رساند. به طوری که مردم سالاری همه چیز را متعلق به مردم می داند. همچنان که در دولت های استبدادی هم، هرچند ضعیف، حضور افکار عمومی را می­بینیم ولی در حقیقت استبدادی­ بودن حکومت با کارایی و حضور افکار عمومی رابطه­ مستقیم دارد و هر چه دولت ساده­تر باشند، افکار عمومی بی­تحرک­تر و بردبارتر است. در حالی­که دولت­های مردمی با بها دادن به افکار عمومی در بین افراد مردم، ایجاد انگیزش، پویایی و تحرک می نمایند و در این پویایی است که مردم با مبادله­ افکار و مشارکت بالا، رشد سیاسی و فکری پیدا می­کنند.

اما در فهم افکار عمومی علاوه بر توجه به رسانه­های گروهی، افکارسنجی است. زیرا  تنها با نظرسنجی ها امکان شناسایی راههای تاثیر و نفوذ بر افکار عمومی و کنترل و هدایت آن میسر است. موسسه­های تحقیقاتی و اندیشه‌کاوی می­توانند صدای افکار عمومی جامعه را بشنوند و برای شناخت و یا پیش بینی آینده به سیاست­مداران کمک نمایند اهداف مقاله حاضر که براساس یک تحقیق پیمایشی در 22 منطقه شهر تهران و با حجم نمونه 1006 نفر با شیوه نمونه­­گیری خوشه­ای چند مرحله­ای توسط مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) وابسته به جهاددانشگاهی، انجام شده این است که پس از گذشت یک سال از پیروزی جریان اعتدال، روندهای حاکم بر رای و نظر مردم را بررسی، افکار عمومی پیرامون عملکرد دولت یازدهم در مسیر اعتدال را رصد و نقاط ضعف و قوت دولت را در این زمینه ارزیابی نماید.  نتایج این مطالعه نشان می دهد مردم در مجموع حرکت دولت در مسیر اعتدال را در حد متوسط ارزیابی می کنند. همچنین سیاست خارجی دولت یازدهم را بهترین جلوه بروز مشی اعتدالی دانسته­اند.

واژگان کلیدی: افکار عمومی، اعتدال، دولت، جامعه ایران

مقدمه

در شناخت اهمیت و مفهوم شناسی «افکار عمومی» نوِئل-نیومن در سال 1984 اشاره جالبی داشته­اند که:

«چند نسل از فیلسوفان، حقوقدانان، تاریخ­دانان، نظریه­پردازان سیاسی و محققان فن روزنامه­نگاری، در تلاش برای یافتن تعریفی دقیق از این واژه، موی خود را سفید کرده­اند»(پرایس، 1382: 19)

این جملات حاکی از تعریف ناشدگی، چندوجهی و نیز لایه بندی­های مختلف افکار عمومی است. لذا به نظر می­رسد برای تعریف و نیز فهم اهمیت پرداختن به این مفهوم، ذکر چند مثال ضروری است. مردم آمریکا با عملیات نظامی علیه عراق در سال 1997 در پی تهاجم این کشور به کویت، مخالف بودند اما اتفاقاتی رخ داد و نظر مردم در این مورد تغییر کرد. تغییر سریع افکار عمومی به فعالیت شرکت­های تبلیغاتی به نام های هیل و نولتون[4] نسبت داده شده است(سمتی، 1385: 24).

مثال دیگر به حضور نیروهای امریکایی در سومالی مربوط می شود. واکنش مردم به عکسی که نشان می­داد جسد سربازی امریکایی در خیابان­های موگادیشو روی زمین کشیده می­شود ، کلینتون را واداشت تا به ماموریت سربازان امریکایی در سومالی پایان دهد. همچنین عکس کودک فلسطینی که اسرائیلی­ها او را به قتل رسانده بودند، همدلی مردم امریکا با فلسطینی­ها را افزایش داد(منبع پیشین). در واقع برانگیختگی در افکار عمومی می­تواند عامل شکست یا موفقیت یک سیاست داخلی یا خارجی در دوران کنونی مطرح باشد. به ویژه آنکه افزایش شبکه­ها و مجاری ارتباطات بین المللی می­تواند له یا علیه هر سیاست اجتماعی به سادگی بسیج شود. پس علاوه بر پیچیدگی مفهومی می­توان گفت که گسترش افکار عمومی در دنیای جدید بیش از پیش شده است و با گستردگی وسایل ارتباط جمعی می­توان از مفهوم گسترده افکار عمومی جهانی نیز رونمایی کرد. در جهان امروز يكي از ابزار مورد استفاده كشورهاي توسعه­يافته و يا آن گروه از دولت­ها كه با هم تخاصماتي دارند، تبليغ و استفاده راهبردي از آن براي دستيابي به اهداف خود و منزوي كردن كشورمقابل است، به همين دليل امروز دستگاه­های تبليغاتي و سياسي در شرايطي قرار گرفته‌اند كه عمليات آن­ها با عنوان جنگ‏های رواني مورد بررسي قرار مي‌گيرد . همچنین با وجود رسانه­ها روند تغییرات در افکار عمومی نیز سرعتی به اندازه سرعت انتقال معنا، نماد و پیام پیدا کرده است.

مروى بر نظريات انديشمندان علوم اجتماعی، علوم سیاسی و علوم ارتباطات در گذشته و حال نشانگر آن است که سه مفهوم افکار عمومي یا افکار مردم، دولت و رسانه، چنان در هم تنيده‌اند که تفکيک هر يک از آن­ها به آسانى ممکن نيست. اما از آنجا که توجه به صدای مردم در دولت­های در اصطلاح مدرن با نمود و بروز بیشتری دیده می شود، بررسی شکل گیری افکار عمومی در نسبت با دولت­ها قابل بررسی جدی است. 

1-    طرح مسئله

اصطلاح افکار عمومي[5] به معناي امروزي نخستين بار توسط «ژاک نکه» وزير دارايي لويي شانزدهم، در آغاز انقلاب فرانسه مطرح شده است. او اين ترکيب را به منظور بازگو کردن علت رويگرداني سرمايه گذاران از بورس پاريس به کار برده است(لازار، 1372: 85).

لکن پيدايش افکار عمومي با نظام­هاي دمکراتيک پارلماني، توزيع گسترده سواد و پيدايش رسانه­ها پيوند بسيار نزديکي دارد و با پیشرفت موارد پیش­گفته، افکار عمومي نيز بيشتر مورد توجه واقع مي­شود. نخستين انديشه­ها و تحليل­هاي علمي درباره موضوع افکار عمومي، در پايان قرن نوزدهم(1901 م) به «گابريل تارد فرانسوي» تعلق داشته که در کتاب خود با عنوان «افکار و توده» رابطه ميان پيدايش عموم و خبرنگاري را از يک سو و پيدايش افکار عمومي را از سوي ديگر به تحليل کشيد(زارعیان، 1386: 1) اما مطالعه این حوزه بدین جا ختم نشد.

یورگن هابرماس نیز سیر تاریخی پیدایش یک حوزه عمومی[6] که در آن افکار عمومی مجال ظهور پیدا کند را در رابطه با نقش رسانه‌ها مورد بررسی قرار داده است. حوزه عمومی میدانی برای بحث و جدل‌های عمومی است که مباحث و مسایل مورد علاقه عموم به بحث گذاشته می‌شود و عقاید و باور‌هایی شکل می‌گیرد.

به نظر هابرماس حوزه عمومی نخست در تالار‌های پذیرایی و کافه‌تریاهای لندن، پاریس و سایر شهرهای اروپایی شکل گرفت. مردم گرد هم می‌آمدند تا درباره مسایل روز که غالبا در خبرنامه‌ها و روزنامه‌ها درج می‌شد گفتگو کنند. بحث و جدل‌های سیاسی با وجود تعداد اندکی از جمعیت، اهمیت خاصی داشت زیرا برای شکل‌گیری دموکراسی حیاتی بود و فکر حل کردن مسایل سیاسی از طریق گفتگوی عمومی از همان‌جا پدید آمد.

هابرماس نتیجه‌گیری می‌کند که امروزه حوزه عمومی توسط رسانه‌های گروهی و سرگرمی‌های توده‌ای از اصالت و حقیقت تهی شده است. افکار عمومی از رهگذر بحث و گفتگوی عقلانی شکل نمی‌گیرد بلکه با دستکاری و کنترل ساخته می‌شود مثل تبلیغات(گیدنز، 1386: 886-889). اما باید بدین موضوع توجه داشت که در سطوح محلی، ملی، منطقه­ای و در نهایت در سطح جهانی و بین­المللی، رسانه در دستان چه کسانی است و با چه سیاستگذاری افکار عمومی شکل داده می­شوند؟

«ژان ژاک روسو» فیلسوف فرانسوی معتقد بود تمام قوانین براساس افکارعمومی است. کسی که وظیفه او تعیین قانون برای مردم است، باید آگاه باشد که چطور دیدگاه­های مردم را تحت تأثیر قرار دهد و از طریق آنها احساسات تند مردم را تحت کنترل در آورد(زارعیان، 1386: 1).

قدرت افکارعمومی فقط در تعیین سیاست­های کلی دولتی موثر است و قادر به تحت تأثیرقرار دادن جزئیات نیست. از این رو تلاش اصلی دولت­ها بر این قرار دارد که افکار مردم در انتخاب نفر اول کشور یا چند مقام رسمی مشارکت داشته باشند و یا حداقل از انتخاب او اعلام رضایت کنند و بعد از آن کمتر به خواست­های آنان توجه  می­کنند. اگر دولت را مجموعه وزارتخانه­ها، سازمان­ها وشرکت­های دولتی بدانیم، از آنجا که هریک از آنان تلاش دارند در تصمیمات خود خواست، نگرش و دیدگاه مردم را مدنظر داشته باشند، شاید بتوان گفت اکثر تصمیمات دولت­ها در جوامع دموکراتیک، برخواسته از تفکرات افکار عمومی است.

در واقع رشد همه جانبه افکار عمومي در سطح جهان به چندين عامل بستگي دارد. با گسترش دموکراسي مراجعه به آرا عمومي برگزاري انتخابات مورد توجه است. دولتمردان نيز بايد به افکار عمومي توجه کنند تا بتوانند حمايت آنان را داشته باشند.

اهمیت روزافزون افکار عمومی به‌عنوان یک واقعیت اجتماعی و بازیگر سیاسی، تحقیق در خصوص شناخت و مطالعه آن را به‌دنبال داشته است(اسدی، 1371: 41).  بهترین راه فهم و درک افکار عمومی چیست؟ تحقیقات پیمایشی معمول‌ترین روش برای مشاهده و مطالعه افکار عمومی به‌شمار می‌رود. عمومی‌ترین شکل این روش در تعیین مخالفت یا موافقت مردم با یک موضوع مورد استفاده قرار می‌گیرد. لکن برخی به ‌علت برابر نبودن سهم و تأثیر همه افراد جامعه در افکار عمومی، به منظور شناخت عمیق‌تر ماهیت افکار عمومی، روش‌های تکمیلی همچون «تحلیل محتوای» خط‌مشی سیاسی احزاب و گروه‌ها و یا انجام «مصاحبه عمیق» خصوصاً با افراد بانفوذ در جامعه را نیز ضروری می­پندارند(لازار، 1372: 165-175).  اما با این وجود بهترین و سریع ترین راه مطالعه افکار عمومی نظرسنجی­ها و افکارسنجی­هایی است که در دنیا توسط مراکز و مؤسساتی صورت می گیرد.

آنچه می­آید نتایج یک نظرسنجی در 22 منطقه شهر تهران و با حجم نمونه 1006 نفر با شیوه  نمونه­­گیری خوشه­ای چند مرحله­ای است که توسط مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) به عنوان مؤسسه معتبر که به صورت مستمر به مطالعه رفتارهای سیاسی مردم ایران طی سیزده سال گذشته پرداخته است، انجام شده است. این نظرسنجی پس از گذشت یک سال از پیروزی جریان اعتدال، روندهای حاکم بر رأی و نظر مردم را بررسی نموده و تلاش کرده نگرش مردم به وضعیت دولت را بررسی و اعلام نماید.

2-    مبانی مفهومی و نظری

افکار عمومی از جمله مفاهیم مهم در علوم اجتماعی است. افکار عمومی بخشی از تاریخ ملت­هاست، بحثی در فلسفه است، فصلی از علم سیاست، علم جامعه­شناسی و روانشناسی است. افکار عمومی یک پدیده واحد و مستقل نیست، پدیده­ای است که با دیگر پدیده­های گوناگون پیوند نزدیک دارد. افکار عمومی هر جامعه، در بستر ارزش­های اجتماعی و فرهنگی آن جامعه شکل می­گیرد و تحول می‌پذیرد. به عبارت دیگر، هر جامعه، نوع فکری و عقیدتی مخصوص به خود را دارد و واکنش‌های جمعی خاص خود را نشان می­دهد. ماهیت و صورت افکار از یک جامعه به جامعه دیگر و حتی از زمانی به زمان دیگر در یک جامعه تفاوت دارد. بنابراین بررسی افکار مستلزم شناخت فضایی است که در آن شکل می­گیرد. شناخت ارزش­های مردمی از یک سو و پدیده­های اجتماعی از سوی دیگر، مشاهده­گر دقیق را بیشتر با زبان مشترک مردم یا «بیان عمومی» آشنا می‌کند(لازار، 1372: 12-11).

افکار عمومی برخاسته از ضمیر باطن‏ یک ملت و نوعی واکنش نسبت به‏ موضوعی است که در سرنوشت آنها تاثیر می‏گذارد. آلن بیرو[7] در تعریف آن می‏نویسد: افکار عمومی عبارتند از «طرز تلقی و واکنش جمعی‏ و مشهود اکثریت افراد یک جامعه در مقابل رویدادهای اجتماعی که اغلب مهم تلقی‏ می‏شوند» (بیرو، 1388: 274).

گابریل تارد[8] که او را بنیانگذار افکار عمومی علمی می‏دانند درباره آن می‏گوید:«افکار عمومی داوری توده‏های مردم درباره مسایل روز است»، به عبارتی دیگر افکار عمومی نظرات اکثریت مردم را در یک زمان معین نشان می‏دهد، هنگامی که‏ مسئله‏ای برای مردم مهم باشد و با منافع آنها ارتباط پیدا کند افکار عمومی شکل‏ می‏گیرد، ممکن است بر اساس پیش‏داوری باشد و یا از شایعه تاثیر بپذیرد(معتمدنژاد، 1385: 166).

مطالعه افکار عمومی و شناخت آن که ارتباط نزدیکی به شناخت مردم دارد از قرن‏ها پیش مورد توجه سیاست‏گذاران (اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی) بوده است. به دنبال آن از ده‏ها سال پیش در کشورهای مردم‏سالار جهان تبدیل به یک مسئله مؤثر و با اهمیت شده است و مردم و حکومت‏های این‏گونه کشورها هر روز جایگاه والاتری‏ برای آن قایل می‏شوند، در واقع باید گفت این‏گونه کشورها همواره بر اساس نظرات‏ مردم به تصمیم‏گیری می‏پردازند و یا اقدامات خود را اصلاح می‏نمایند. آگاهی از افکار عمومی مردم از مهم­ترین نیازهای هر دولت است، آنان به خوبی می‏دانند که افکار عمومی‏ در یک سیستم دموکراتیک می‏تواند شخص یا گروهی را بر قدرت بنشاند و یا از آن خارج‏ سازد. در حکومت‏های مردم‏سالار اطلاع از این که مردم به چه فکر می‏کنند و نظراتشان‏ نسبت به مسایل چگونه است از اهمیت زیادی برخوردار است. چرا که بدین وسیله‏ نهادها، سازمان‏ها، مؤسسات، کارخانجات و شخصیت‏ها به مقبولیت خدمات خود پی‏ می‏برند و از طریق بازسازی خود یا گاه با نفوذ بر افکار عمومی آن را جلب و یا به سمت‏ منافع خود سوق می‏دهند.

افکار عمومی در یک زمان خاص و تحت شرایط متغیر اجتماعی ایجاد می‏شود که غالباً از طریق ابراز عقاید و افکاری که صریحاً و علناً ابراز می‏شود، شروع می‏شود و سپس دهان به دهان در میان افراد جامعه بازگو می‏گردد، بنابراین ممکن است زمینه عقلانی یا احساسی داشته باشد. دیوید هیوم[9] فیلسوف انگلیسی تا بدان حد افکار عمومی را مؤثر می‏دانست که معتقد بود «افکار عمومی شکل‏دهنده دولت‏ها است»(هیوم، 1384: 79). هر چند ابداع مفهوم افکار عمومی را به ژان ژاک روسو نسبت می‏دهند، اما پیشینه افکار عمومی به قدمت تشکیل اجتماعات انسانی است؛ توسعه دموکراسی، صنعتی شدن، افزایش امکانات و سطوح آموزشی و گسترش ارتباطات جمعی باعث توجه بیشتر به‏ افکار عمومی در دنیا شده است. در جوامع مختلف از جمله در کشور خودمان افکار عمومی بارها توانسته است شخص یا گروهی را بر سر کار بیاورد و یا از قدرت کنار بنشاند. اگر سیاست‏ها و برنامه‏های کلان مسئولان با افکار عمومی هم‌نوایی نداشته‏ باشد، بدون تردید امکان توفیق آنان بسیار کم خواهد شد.

در زمینه­ بررسی افکار عمومی پیشرفت­های بسیار چشمگیری حاصل شده است. این رشته از چنان قدرتی برخوردار گشته که پیشگویی­ها و پیش­بینی­های اعجاب­آوری را ممکن کرده است. در آستانه­ بسیاری از انتخابات، نتایج آینده­ از پیش معلوم و بسیاری از حرکات مردمی و واکنش‌های طبقاتی و قشری قابل پیش‌بینی­اند.

سرآمد تکنیک­هایی که برای سنجش افکار عمومی به کار گرفته می­شود، «نظرسنجی»[10] است که دیگر جای خود را در میان مجموعه­ تکنیک­های تحقیقی در علوم اجتماعی باز کرده است و کارایی خود را نه فقط در مطالعه­ زمینه­های افکار سیاسی بلکه عادات اقتصادی، عقاید مذهبی، رفتارهای فرهنگی و اجتماعی به اثبات رسانده است. تنوع و تعدد مراکز افکارسنجی و شکوفایی حرفه­ای مؤسسات پژوهشی-تخصصی نشانگر نتایج درخشانی است که دولتمردان، کارگزاران اقتصادی، روحانیان و دست اندرکاران امور فرهنگی و اجتماعی، در مراجعه به افکار عمومی گرفته­اند(لازار، 1372: 14-13).

اهمیت افکار عمومی و تأثیر آن‏ باعث شده است تا در جهت شناخت آن گام‏های مؤثری برداشته شود به ویژه در سال 1933 با تأسیس موسسه سنجش افکار در آمریکا اقدامات عملی در این زمینه به کار گرفته شد. قبل از این، روش‏های شناخت بیشتر بر اطلاعات موجود، نامه‏های‏ شهروندان و مطالب روزنامه‏ها استوار بود. نظرسنجی یکی از معمول‏ترین شیوه‏های‏ سنجش اطلاعات است. نیازها و کمبودهای هر جامعه، با تحقیق و نظرسنجی روشن‏ می‏شود، بدین­وسیله اندیشه‏ها و افکار پنهان جامعه نیز نمایان می‌شود. نظرسنجی سعی دارد که‏ افکار عمومی را درباره مسایل مختلف برای مسئولان و نهادهای مربوط نشان دهد و اطلاعات لازم را برای تصمیم‏گیری در اختیارشان قرار دهد و ارتباطی بین مردم و مسئولان باشد. نظرسنجی‏ها نشانگر میزان علایق و دیدگاه‏های مردم یک کشور راجع‏ به موضوعات مختلف است. این حرفه امروزه تبدیل به یک صنعت شده است و از این‏ طریق بسیاری از پژوهشگران و علاقه‏مندان، خصوصاً دانشجویان، به تجارب عملی دست می‏یابند و حتی به‏ کسب درآمد می‏پردازند. نظرسنجی در دوران معاصر تبدیل به یکی از منابع عمده درآمد، در مؤسسات تحقیقاتی شده و از ابزارهای مهم مورد استفاده تصمیم‏گیران و صاحبان اندیشه شده است.

بر این اساس در این تحقیق سعی می­شود با استفاده از نظرسنجی، افکار عمومی که پیرامون عملکرد دولت یازدهم در راستای تحقق شعار اعتدال شکل گرفته است را رصد نماییم.

3-    پیشینه مطالعاتی

مراجعه به افکار عمومی در موضوعات مختلف توسط پژوهشگران و مؤسسات نظرسنجی به طور متعدد انجام می­شود. در خصوص عملکرد دولت یازدهم نیز، به طور مشخص نظرسنجی­هایی صورت پذیرفته که از آن جمله می­توان به سه موج بررسی نگرش مردم ایران در خصوص محبوبیت، عملکرد و  انتظارات از دولت یازدهم اشاره کرد که در سال 92 و 93 توسط ایسپا انجام شده است. اما در خصوص عملکرد دولت در راستای شعار اعتدال نظرسنجی خاصی صورت نگرفته است. فقط در یک نظرسنجی، که در سال 1393 در بین شهروندان تهرانی انجام شد عملکرد تعدادی از وزرای کابینه در راستای شعار اعتدال مورد بررسی قرار گرفت که یافته­ها نشان داد از دیدگاه شهروندان تهرانی، عملکرد وزیر امور خارجه بیشتر از سایر وزرا در راستای شعار اعتدال بوده است.

4-    روش­ شناسی

روش تحقیق این مطالعه پیمایشی است که از پرکاربردترین روش­ها در مطالعات اجتماعی است. جامعه آماری تحقیق شامل شهروندان بالاتر از 18 سال تهرانی هستند که در زمان انجام تحقیق(خرداد 93) در شهر تهران سکونت داشته­اند. تعداد نمونه 1000 نفر در نظر گرفته شد که برای جلوگیری از کاهش حجم نمونه پس از ابطال پرسشنامه­های مخدوش تعداد 1050 پرسشنامه تکمیل گردید که پس از ابطال پرسشنامه­های مخدوش حجم نهایی نمونه 1006 نفر شد. نمونه­گیری به شیوه «خوشه­ای چندمرحله­ای» صورت گرفت. مشخصات نمونه تحقیق در جدول زیر قابل مشاهده است.

جدول شماره 1. مشخصات جمعیت­شناختی پاسخگویان

5-     مفهوم­سازی

در این تحقیق قصد نداریم که به شاخص­سازی مفهوم اعتدال بپردازیم چرا که حتی در بین کسانی که مفهوم اعتدال را به عنوان یک گفتمان مطرح کرده­اند در خصوص شاخص­های آن اختلاف نظر وجود دارد. لذا در این تحقیق قصد داریم ارزیابی مردم از عملکرد دولت را در راستای تحقق شعار اعتدال ارزیابی کنیم. بنابراین اعتدال به معنای بیناذهنی آن مدنظر است. برای این مقصود عملکرد دولت در هفت حوزه «آزادی اندیشه، مطبوعات و بیان»، «تعامل با گروه­های سیاسی رقیب»، «عزل و نصب مدیران»، «تحقق ارزش­های اسلامی و انقلابی»، «رعایت حقوق اقوام و اقلیت­های دینی و مذهبی»، «توجه به توسعه کشور همراه با رعایت عدالت» و «سیاست خارجی» از نظر تلاش دولت برای تحقق شعار اعتدال در این زمینه­ها مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.

6-    پایایی و اعتبار مقیاس «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق اعتدال»

برای بررسی وضعیت پایایی مقیاس «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق اعتدال» از ضریب شاخص ثبات درونی (ضریب آلفای کرونباخ) استفاده شد که معرف میزان همپوشی گویه­های مختلف مقیاس از حیث سنجش یک خصیصه مشترک است. مقدار ضریب آلفای کرونباخ برای مقیاس مذکور 0.88 است که از  مقدار قابل قبول برای احراز پایایی (0.70) بزرگتر است. بنابراین مقیاس«ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق اعتدال»  را می­توان پایا محسوب کرد.

اما برای بررسی اعتبار مقیاس از دو شیوه استفاده شد. اول استفاده از روش اعتبار معیار که نیازمند همبستگی نتیجه مقیاس با معیاری از قبل تعیین شده است. معیار مقایسه مقیاس در تحقیق حاضر سؤالی است که در همین تحقیق پرسیده شده مبنی بر این که «در مجموع آقای روحانی و دولت تا چه میزان در راستای تحقق شعار اعتدال عمل کرده­اند». انتظار می­رود نتیجه مقیاس با نتیجه سؤالی که ذکر آن رفت همبستگی مثبت داشته باشند. نتیجه همبستگی بین دو متغیر در سطح رتبه­ای نشان می­دهد مقدار ضریب گاما برابر 0.71 و مقدار ضریب سامرز برابر با 0.55 است که نشان از همبستگی مثبت و زیاد دو متغیر دارد. بنابراین می­توان گفت نتیجه بررسی، اعتبار معیار نشان می­دهد که مقیاس تحقیق دارای اعتبار است.

روش دیگر برای بررسی اعتبار مقیاس ارزیابی از عملکرد دولت در مسیر اعتدال استفاده از تکنیک تحلیل عامل تأییدی بود. بارهای عاملی (ضرایب متغیرهای مشاهده شده بر متغیر پنهان) همگی از مقدار قابل قبول (0.3) بالاتر بود که نشان از اعتبار مقیاس اندازه­گیری مورد نظر دارد. 

جدول شماره 2. نتایج تحلیل عاملی تأییدی مقیاس «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق اعتدال»

7-    یافته های تحقیق

7-1-        طبقه­ بندی پاسخگویان در دسته ­بندی­های سیاسی

در سؤالی از پاسخگویان پرسیده شده «شما خودتان را در جزو کدام یک از گروه­هایی که برایتان     می­خوانم می­دانید؟» در مقابل این سؤال سه گزینه اصولگرا، اعتدالگرا و اصلاح­طلب ارائه شده است.

جدول شماره 3. توزیع پاسخگویان بر حسب طبقه­بندی در گروه­های سیاسی

جدول شماره 4. توزیع پاسخگویان بر حسب ارزیابی آن­ها از تمایل آقای روحانی به گروه­های سیاسی

همانگونه که از یافته­های جدول فوق برمی­آید، 78.2 درصد شهروندان آقای روحانی را متمایل به اصلاح­طلبان می­دانند و فقط 8.5 درصد ایشان را اصولگرا تلقی کرده­اند. همچنین 2.5 درصد شهروندان نیز آقای روحانی را اعتدال­گرا دانسته­اند.

2-7-ارزیابی دولت آقای روحانی از حیث تحقق شعار اعتدال

جدول شماره 5. توزیع پاسخگویان بر حسب ارزیابی آن­ها از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال

مطابق یافته­های جدول فوق از بین 7 آیتم مورد بررسی از عملکرد دولت از حیث تحقق شعار اعتدال، بیشترین رضایت مربوط به عملکرد سیاست خارجی دولت بوده است. بر این اساس 44 درصد مردم عملکرد دولت در سیاست خارجی را به میزان زیاد و خیلی زیاد در راستای تحقق شعار اعتدال ارزیابی کرده­اند. 23.5 درصد عملکرد دولت در زمینه سیاست خارجی را به میزان کم و خیلی کم در راستای تحقق شعار اعتدال ارزیابی کرده­اند. 35.7 درصد پاسخگویان عملکرد دولت در زمینه رعایت حقوق اقوام و اقلیت­های دینی و مذهبی، 33.6 درصد در زمینه تحقق ارزش­های اسلامی و انقلابی، 30.4 درصد در زمینه تعامل با گروه­های سیاسی رقیب، 31.7 درصد در زمینه توجه به توسعه کشور همراه با رعایت عدالت، 27.7 درصد در زمینه عزل و نصب مدیران و 21.9 درصد در زمینه آزادی اندیشه، مطبوعات و بیان را به میزان زیاد و خیلی زیاد در راستای تحقق شعار اعتدال ارزیابی کرده­اند.

از جمع 7 گویه فوق، شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» ساخته شده است.

جدول شماره 6. توزیع پاسخگویان بر حسب ارزیابی دولت و آقای روحانی از حیث تحقق شعار اعتدال (شاخص کل)

بر این اساس 20.8 درصد پاسخگویان معتقدند دولت به میزان زیاد در راستای تحقق شعار اعتدال عمل کرده است. 56.2 درصد معتقدند تا حدودی در راستای تحقق شعار اعتدال عمل کرده و 21.2 درصد نیز معتقدند دولت به میزان کم در راستای تحقق شعار اعتدال عمل کرده است. میانگین ارزیابی پاسخگویان بر روی طیف 0 تا 100 برابر با 48.7 است که نزدیک به نقطه وسط طیف است. به عبارت دیگر می­توان گفت مردم ارزیابی متوسطی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال داشته­اند.

در جدول زیر ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال به تفکیک گرایش سیاسی آمده است. همان طور که ملاحظه می­شود میانگین ارزیابی اصلاح­طلبان از تلاش دولت در راستای تحقق شعار اعتدال 54 از 100 است. این میزان برای اعتدال­گرایان 50 و برای اصولگرایان 37.5 است.

جدول شماره 7. میانگین ارزیابی دولت آقای روحانی از حیث تحقق شعار اعتدال به تفکیک گرایش سیاسی

نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نشان می­دهد بین سه گرایش سیاسی از نظر ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال تفاوت معناداری وجود دارد.

برای مقایسه جفتی گرایش­های سیاسی از نظر «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» از آزمون­های تکمیلی استفاده می­شود با توجه به اینکه نتایج تست لون[11]، واریانس بین گروه­ها را برابر نشان می­دهد می­توانیم از آزمون­های با فرض واریانس برابر استفاده کنیم که در اینجا از آزمون Tukey استفاده می­شود.

جدول شماره 8. نتایج آزمون Tukey برای بررسی تفاوت بین گرایش­های سیاسی از نظر شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال»  

نتایج آزمون Tukey ، نشان می­دهد بین اصلاح­طلبان و اعتدال­گرایان با لحاظ 5 درصد خطا تفاوت معناداری وجود ندارد. بین بقیه گروه­ها تفاوت معنادار وجود دارد.

جدول شماره 9. دسته­بندی گرایش­های سیاسی از نظر

            نظر شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» 

بر این اساس چنانچه بخواهیم 4 گروه را از نظر شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» دسته­بندی نماییم گروه اعتدال گرا و اصلاح­طلب در یک دسته، گروهی که به هیچ گرایش سیاسی تعلق ندارند در دسته دیگر و اصولگرایان در دسته دیگر قرار می­گیرند.

جدول زیر نتایج شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» را به تفکیک پاسخگویان مناطق مختلف تهران نشان می­دهد. بر این اساس منطقه شمال و جنوب بهترین ارزیابی را از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال داشته­اند و ضعیف­ترین ارزیابی در این زمینه نیز مربوط به منطقه مرکز و شرق تهران است.

جدول شماره 10. میانگین ارزیابی دولت آقای روحانی از حیث تحقق شعار اعتدال به تفکیک منطقه جغرافیایی

نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نشان می­دهد بین مناطق مختلف تهران از نظر ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال تفاوت معناداری وجود دارد.

برای مقایسه جفتی مناطق تهران از نظر «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» از آزمون­های تکمیلی استفاده می­شود با توجه به اینکه نتایج تست لون، واریانس بین گروه­ها را نابرابر نشان می­دهد باید از آزمون­های با فرض واریانس نابرابر استفاده کنیم که در اینجا از آزمون Dunnet C استفاده می­شود. جدول شماره 11، مقایسه دو به دوی مناطق را نشان می­دهد. مواردی که با علامت (*) مشخص شده­اند حکایت از تفاوت معناداری بین دو منطقه از نظر شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» دارد.

بر این اساس چنانچه بخواهیم 5 گروه را از نظر شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» دسته­بندی نماییم مناطق مرکز، شرق و غرب در یک دسته، غرب و جنوب در یک دسته و جنوب و شمال در یک دسته قرار می­گیرند. به عبارت دیگر مناطق جنوب و غرب در دو گروه       می­توانند جای بگیرند.  نتایج مربوطه در جدول 12 قابل ملاحظه است.

جدول شماره 11. نتایج آزمون Dunnet C برای بررسی تفاوت بین مناطق جغرافیایی از نظر شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال»  

جدول شماره 12. دسته­بندی مناطق جغرافیایی از نظر

            نظر شاخص «ارزیابی  عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» 

جدول زیر نتایج شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» را به تفکیک سطح تحصیلات نشان می­دهد. نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نشان می­دهد بین سه گروه از نظر شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» تفاوت معناداری وجود ندارد.

جدول شماره 13. میانگین ارزیابی دولت آقای روحانی از حیث تحقق شعار اعتدال به تفکیک سطح تحصیلات

جدول زیر نتایج شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» را به تفکیک سنی نشان می­دهد. نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نشان می­دهد بین سه گروه از نظر شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» تفاوت معناداری وجود ندارد.

جدول شماره 14. میانگین ارزیابی دولت آقای روحانی از حیث تحقق شعار اعتدال به تفکیک گروه­های سنی

جدول زیر نتایج شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» را به تفکیک ارزیابی از گرایش سیاسی آقای روحانی نشان می­دهد. نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نشان می­دهد کسانی که آقای روحانی را اصلاح­طلب می­دانند نسبت به سایرین عملکرد دولت را در راستای تحقق شعار اعتدال موفق­تر ارزیابی کرده­اند.

جدول شماره 15. میانگین ارزیابی دولت آقای روحانی از حیث تحقق شعار اعتدال به تفکیک ارزیابی از گرایش سیاسی آقای روحانی

8-   نتیجه گیری

از آنجا که دولت یازدهم با شعار اعتدال روی کار آمده است لذا نگرش و ارزیابی افکارعمومی در خصوص حرکت این دولت در مسیر اعتدال­گرایی با گذشت یکسال از روی کار آمدن این دولت قابل اهمیت و درخور توجه ست. از سویی اطلاع از رضایت یا نارضایتی مردم و نگرش افکارعمومی از طریق نظرسنجی خود برای رفع عوامل نارضایتی مؤثر باشد.

در این مطالعه قصد بر شاخص­سازی مفهوم اعتدال نبوده بلکه هدف ارزیابی مردم از عملکرد دولت را در راستای تحقق شعار اعتدال(به معنای بیناذهنی) بوده است. برهمین اساس عملکرد دولت در هفت حوزه «آزادی اندیشه، مطبوعات و بیان»، «تعامل با گروه­های سیاسی رقیب»، «عزل و نصب مدیران»، «تحقق ارزش­های اسلامی و انقلابی»، «رعایت حقوق اقوام و اقلیت­های دینی و مذهبی»، «توجه به توسعه کشور همراه با رعایت عدالت» و «سیاست خارجی» از نظر تلاش دولت برای تحقق شعار اعتدال در این زمینه­ها مورد ارزیابی قرار گرفت.

داده­های موجود این امکان را به ما می دهند که ارزیابی تهرانی­ها در خصوص عملکرد دولت یازدهم را بررسی کنیم. داده­های به دست آمده نشان می­دهد حدود 35 درصد مردم تهران خود را اصلاح­طلب دانسته­اند. حدود 30 درصد خود را اعتدالگرا و 11 درصد نیز خود را اصولگرا    دانسته­اند. همچنین  اکثریت قابل توجهی از مردم (78.2 درصد) دکتر روحانی را متمایل به اصلاح­طلبان می­دانند و فقط 8.5 درصد ایشان را اصولگرا تلقی کرده­اند. همچنین 2.5 درصد شهروندان نیز آقای روحانی را اعتدال­گرا دانسته­اند. با این حال 20.8 درصد پاسخگویان معتقدند دولت به میزان زیاد در راستای تحقق شعار اعتدال عمل کرده است. 56.2 درصد معتقدند تا حدودی در راستای تحقق شعار اعتدال عمل کرده و 21.2 درصد نیز معتقدند دولت به میزان کم در راستای تحقق شعار اعتدال عمل کرده است. میانگین ارزیابی پاسخگویان نشان دهنده آن است که مردم ارزیابی متوسطی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال داشته­اند و در این زمینه بیشترین رضایت مربوط به عملکرد سیاست خارجی دولت بوده است.

 بین گرایشات سیاسی (اصلاح طلب، اصول­گرایی و اعتدال­گرایی) از نظر ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال تفاوت معناداری وجود دارد. به طوری که میانگین ارزیابی اصلاح­طلبان از تلاش دولت در راستای تحقق شعار اعتدال بیش از بقیه گرایش­ها بوده و 54 از 100 است در حالی­که این میزان برای اعتدال­گرایان 50 و برای اصولگرایان 37.5 است.

منطقه شمال و جنوب ارزیابی مثبتی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال داشته­اند و ارزیابی منفی در این زمینه نیز مربوط به منطقه مرکز و شرق تهران است. در مجموع باید گفت بین مناطق مختلف تهران از نظر ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال تفاوت معناداری وجود دارد.

 تحصیلات و سن نیز از متغیرهای موثر بر نگرش و آگاهی سیاسی مردم به شمار می­رود. در این مطالعه شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» را به تفکیک سطح تحصیلات و سن مورد مداقه قرار داده که نتایج بررسی ها نشان می­دهد؛ بین سه گروه از نظر شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» تفاوت معناداری وجود ندارد. به عبارت دیگر بین سه گروه  سنی (18-29، 30- 45 و 50 سال و بالاتر) از نظر این شاخص تفاوت معناداری دیده نشده است.

همچنین نتایج شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» به تفکیک ارزیابی از گرایش سیاسی آقای روحانی نشان می­دهد کسانی که آقای روحانی را اصلاح­طلب   می­دانند نسبت به سایرین عملکرد دولت را در راستای تحقق شعار اعتدال موفق­تر ارزیابی کرده­اند.

در مجموع بررسی و تحلیل داده­ها حاکی از آن است ارزیابی مردم از عملکرد دولت یازدهم با تأثیرپذیری جدی از گرایشات سیاسی آنها بوده است . با این وصف به نظر می­رسد گرایش سیاسی افراد مانعی بر ارزیابی و قضاوت منصفانه آنهاست. البته متغیرهایی همچون سن و تحصیلات نیز موثر است اما نه به اندازه گرایش سیاسی آن­ها . با همه این­ها در کل مردم تهران حرکت دولت یازدهم را در مسیر و مشی اعتدال دانسته­اند که این ارزیابی می تواند مشوق دولت در ادامه مسیر با انگیزه و قاطعیت بیشتر باشد.

 9- منابع:

- اسدی، علی(1371)  افکار عمومی و ارتباطات، تهران:انتشارات سروش

- پرایس، وینست(1382) افکار عمومی، ترجمه علی رستمی و الهام میرتهامی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی

- زارعیان، داود(1387) شناخت افکارعمومی، تهران: انتشارات جهاددانشگاهی دانشگاه تهران

- ساروخانی، باقر(1388). فرهنگ علوم اجتماعی

- سمتی، محمدمهدی(1385) عصر سی ان ان و هالیوود: منافع ملی، اراتباطات فراملی، ترجمه خاتون براهویی، تهران: نشر نی

- گیدنز، آنتونی(1386) مبانی جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر نی

- معتمدنژاد کاظم (1385). وسایل ارتباط جمعی، تهران، انتشارات دانشگاه علامه‌طباطبایی

-لازار، ژودیت(1372) افکار عمومی، ترجمه مرتضی کتبی، تهران: نشر نی