آقاسی، محمد و رفیعی بهابادی، مهدی و فلاح مین باشی، فاطمه(1393)،«افکار عمومی جامعه ایرانی و مشی اعتدالی دولت یازدهم جمهوری اسلامی»، کتاب بنیانهای نظری و جامعه شناختی اعتدال، جلد دوم، پاییز 1393: 396-424
افکار عمومی جامعه ایرانی و مشی اعتدالی دولت یازدهم جمهوری اسلامی
محمدآقاسی/ رییس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا)
مهدی رفیعی بهابادی/ معاون پژوهشی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا)
فاطمه فلاح مین باشی/ معاون اجرایی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا)
برداشت جدید از مفهوم افکار عمومی همزمان با شکل گیری و قدرتمند شدن دولت-ملتها به وجود آمد. افکار عمومی، خاص یک دسته و گروه نیست، بلکه عموم مردم در شکل گیری آن نقش دارند. در واقع انسجام در نظر بعضی از قشرها یا گروههای اجتماعی را نمیتوان افکار عمومی نامید، افکار عمومی چیزی فراتر از صرف وجود عقایدی خاص در جامعه است. توجه به افکار عمومی توسط دولت ها، میزان پایندی آنان به دموکراسی را می رساند. به طوری که مردم سالاری همه چیز را متعلق به مردم می داند. همچنان که در دولت های استبدادی هم، هرچند ضعیف، حضور افکار عمومی را میبینیم ولی در حقیقت استبدادی بودن حکومت با کارایی و حضور افکار عمومی رابطه مستقیم دارد و هر چه دولت سادهتر باشند، افکار عمومی بیتحرکتر و بردبارتر است. در حالیکه دولتهای مردمی با بها دادن به افکار عمومی در بین افراد مردم، ایجاد انگیزش، پویایی و تحرک می نمایند و در این پویایی است که مردم با مبادله افکار و مشارکت بالا، رشد سیاسی و فکری پیدا میکنند.
اما در فهم افکار عمومی علاوه بر توجه به رسانههای گروهی، افکارسنجی است. زیرا تنها با نظرسنجی ها امکان شناسایی راههای تاثیر و نفوذ بر افکار عمومی و کنترل و هدایت آن میسر است. موسسههای تحقیقاتی و اندیشهکاوی میتوانند صدای افکار عمومی جامعه را بشنوند و برای شناخت و یا پیش بینی آینده به سیاستمداران کمک نمایند اهداف مقاله حاضر که براساس یک تحقیق پیمایشی در 22 منطقه شهر تهران و با حجم نمونه 1006 نفر با شیوه نمونهگیری خوشهای چند مرحلهای توسط مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) وابسته به جهاددانشگاهی، انجام شده این است که پس از گذشت یک سال از پیروزی جریان اعتدال، روندهای حاکم بر رای و نظر مردم را بررسی، افکار عمومی پیرامون عملکرد دولت یازدهم در مسیر اعتدال را رصد و نقاط ضعف و قوت دولت را در این زمینه ارزیابی نماید. نتایج این مطالعه نشان می دهد مردم در مجموع حرکت دولت در مسیر اعتدال را در حد متوسط ارزیابی می کنند. همچنین سیاست خارجی دولت یازدهم را بهترین جلوه بروز مشی اعتدالی دانستهاند.
واژگان کلیدی: افکار عمومی، اعتدال، دولت، جامعه ایران
مقدمه
در شناخت اهمیت و مفهوم شناسی «افکار عمومی» نوِئل-نیومن در سال 1984 اشاره جالبی داشتهاند که:
«چند نسل از فیلسوفان، حقوقدانان، تاریخدانان، نظریهپردازان سیاسی و محققان فن روزنامهنگاری، در تلاش برای یافتن تعریفی دقیق از این واژه، موی خود را سفید کردهاند»(پرایس، 1382: 19)
این جملات حاکی از تعریف ناشدگی، چندوجهی و نیز لایه بندیهای مختلف افکار عمومی است. لذا به نظر میرسد برای تعریف و نیز فهم اهمیت پرداختن به این مفهوم، ذکر چند مثال ضروری است. مردم آمریکا با عملیات نظامی علیه عراق در سال 1997 در پی تهاجم این کشور به کویت، مخالف بودند اما اتفاقاتی رخ داد و نظر مردم در این مورد تغییر کرد. تغییر سریع افکار عمومی به فعالیت شرکتهای تبلیغاتی به نام های هیل و نولتون نسبت داده شده است(سمتی، 1385: 24).
مثال دیگر به حضور نیروهای امریکایی در سومالی مربوط می شود. واکنش مردم به عکسی که نشان میداد جسد سربازی امریکایی در خیابانهای موگادیشو روی زمین کشیده میشود ، کلینتون را واداشت تا به ماموریت سربازان امریکایی در سومالی پایان دهد. همچنین عکس کودک فلسطینی که اسرائیلیها او را به قتل رسانده بودند، همدلی مردم امریکا با فلسطینیها را افزایش داد(منبع پیشین). در واقع برانگیختگی در افکار عمومی میتواند عامل شکست یا موفقیت یک سیاست داخلی یا خارجی در دوران کنونی مطرح باشد. به ویژه آنکه افزایش شبکهها و مجاری ارتباطات بین المللی میتواند له یا علیه هر سیاست اجتماعی به سادگی بسیج شود. پس علاوه بر پیچیدگی مفهومی میتوان گفت که گسترش افکار عمومی در دنیای جدید بیش از پیش شده است و با گستردگی وسایل ارتباط جمعی میتوان از مفهوم گسترده افکار عمومی جهانی نیز رونمایی کرد. در جهان امروز يكي از ابزار مورد استفاده كشورهاي توسعهيافته و يا آن گروه از دولتها كه با هم تخاصماتي دارند، تبليغ و استفاده راهبردي از آن براي دستيابي به اهداف خود و منزوي كردن كشورمقابل است، به همين دليل امروز دستگاههای تبليغاتي و سياسي در شرايطي قرار گرفتهاند كه عمليات آنها با عنوان جنگهای رواني مورد بررسي قرار ميگيرد . همچنین با وجود رسانهها روند تغییرات در افکار عمومی نیز سرعتی به اندازه سرعت انتقال معنا، نماد و پیام پیدا کرده است.
مروى بر نظريات انديشمندان علوم اجتماعی، علوم سیاسی و علوم ارتباطات در گذشته و حال نشانگر آن است که سه مفهوم افکار عمومي یا افکار مردم، دولت و رسانه، چنان در هم تنيدهاند که تفکيک هر يک از آنها به آسانى ممکن نيست. اما از آنجا که توجه به صدای مردم در دولتهای در اصطلاح مدرن با نمود و بروز بیشتری دیده می شود، بررسی شکل گیری افکار عمومی در نسبت با دولتها قابل بررسی جدی است.
1- طرح مسئله
اصطلاح افکار عمومي به معناي امروزي نخستين بار توسط «ژاک نکه» وزير دارايي لويي شانزدهم، در آغاز انقلاب فرانسه مطرح شده است. او اين ترکيب را به منظور بازگو کردن علت رويگرداني سرمايه گذاران از بورس پاريس به کار برده است(لازار، 1372: 85).
لکن پيدايش افکار عمومي با نظامهاي دمکراتيک پارلماني، توزيع گسترده سواد و پيدايش رسانهها پيوند بسيار نزديکي دارد و با پیشرفت موارد پیشگفته، افکار عمومي نيز بيشتر مورد توجه واقع ميشود. نخستين انديشهها و تحليلهاي علمي درباره موضوع افکار عمومي، در پايان قرن نوزدهم(1901 م) به «گابريل تارد فرانسوي» تعلق داشته که در کتاب خود با عنوان «افکار و توده» رابطه ميان پيدايش عموم و خبرنگاري را از يک سو و پيدايش افکار عمومي را از سوي ديگر به تحليل کشيد(زارعیان، 1386: 1) اما مطالعه این حوزه بدین جا ختم نشد.
یورگن هابرماس نیز سیر تاریخی پیدایش یک حوزه عمومی که در آن افکار عمومی مجال ظهور پیدا کند را در رابطه با نقش رسانهها مورد بررسی قرار داده است. حوزه عمومی میدانی برای بحث و جدلهای عمومی است که مباحث و مسایل مورد علاقه عموم به بحث گذاشته میشود و عقاید و باورهایی شکل میگیرد.
به نظر هابرماس حوزه عمومی نخست در تالارهای پذیرایی و کافهتریاهای لندن، پاریس و سایر شهرهای اروپایی شکل گرفت. مردم گرد هم میآمدند تا درباره مسایل روز که غالبا در خبرنامهها و روزنامهها درج میشد گفتگو کنند. بحث و جدلهای سیاسی با وجود تعداد اندکی از جمعیت، اهمیت خاصی داشت زیرا برای شکلگیری دموکراسی حیاتی بود و فکر حل کردن مسایل سیاسی از طریق گفتگوی عمومی از همانجا پدید آمد.
هابرماس نتیجهگیری میکند که امروزه حوزه عمومی توسط رسانههای گروهی و سرگرمیهای تودهای از اصالت و حقیقت تهی شده است. افکار عمومی از رهگذر بحث و گفتگوی عقلانی شکل نمیگیرد بلکه با دستکاری و کنترل ساخته میشود مثل تبلیغات(گیدنز، 1386: 886-889). اما باید بدین موضوع توجه داشت که در سطوح محلی، ملی، منطقهای و در نهایت در سطح جهانی و بینالمللی، رسانه در دستان چه کسانی است و با چه سیاستگذاری افکار عمومی شکل داده میشوند؟
«ژان ژاک روسو» فیلسوف فرانسوی معتقد بود تمام قوانین براساس افکارعمومی است. کسی که وظیفه او تعیین قانون برای مردم است، باید آگاه باشد که چطور دیدگاههای مردم را تحت تأثیر قرار دهد و از طریق آنها احساسات تند مردم را تحت کنترل در آورد(زارعیان، 1386: 1).
قدرت افکارعمومی فقط در تعیین سیاستهای کلی دولتی موثر است و قادر به تحت تأثیرقرار دادن جزئیات نیست. از این رو تلاش اصلی دولتها بر این قرار دارد که افکار مردم در انتخاب نفر اول کشور یا چند مقام رسمی مشارکت داشته باشند و یا حداقل از انتخاب او اعلام رضایت کنند و بعد از آن کمتر به خواستهای آنان توجه میکنند. اگر دولت را مجموعه وزارتخانهها، سازمانها وشرکتهای دولتی بدانیم، از آنجا که هریک از آنان تلاش دارند در تصمیمات خود خواست، نگرش و دیدگاه مردم را مدنظر داشته باشند، شاید بتوان گفت اکثر تصمیمات دولتها در جوامع دموکراتیک، برخواسته از تفکرات افکار عمومی است.
در واقع رشد همه جانبه افکار عمومي در سطح جهان به چندين عامل بستگي دارد. با گسترش دموکراسي مراجعه به آرا عمومي برگزاري انتخابات مورد توجه است. دولتمردان نيز بايد به افکار عمومي توجه کنند تا بتوانند حمايت آنان را داشته باشند.
اهمیت روزافزون افکار عمومی بهعنوان یک واقعیت اجتماعی و بازیگر سیاسی، تحقیق در خصوص شناخت و مطالعه آن را بهدنبال داشته است(اسدی، 1371: 41). بهترین راه فهم و درک افکار عمومی چیست؟ تحقیقات پیمایشی معمولترین روش برای مشاهده و مطالعه افکار عمومی بهشمار میرود. عمومیترین شکل این روش در تعیین مخالفت یا موافقت مردم با یک موضوع مورد استفاده قرار میگیرد. لکن برخی به علت برابر نبودن سهم و تأثیر همه افراد جامعه در افکار عمومی، به منظور شناخت عمیقتر ماهیت افکار عمومی، روشهای تکمیلی همچون «تحلیل محتوای» خطمشی سیاسی احزاب و گروهها و یا انجام «مصاحبه عمیق» خصوصاً با افراد بانفوذ در جامعه را نیز ضروری میپندارند(لازار، 1372: 165-175). اما با این وجود بهترین و سریع ترین راه مطالعه افکار عمومی نظرسنجیها و افکارسنجیهایی است که در دنیا توسط مراکز و مؤسساتی صورت می گیرد.
آنچه میآید نتایج یک نظرسنجی در 22 منطقه شهر تهران و با حجم نمونه 1006 نفر با شیوه نمونهگیری خوشهای چند مرحلهای است که توسط مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) به عنوان مؤسسه معتبر که به صورت مستمر به مطالعه رفتارهای سیاسی مردم ایران طی سیزده سال گذشته پرداخته است، انجام شده است. این نظرسنجی پس از گذشت یک سال از پیروزی جریان اعتدال، روندهای حاکم بر رأی و نظر مردم را بررسی نموده و تلاش کرده نگرش مردم به وضعیت دولت را بررسی و اعلام نماید.
2- مبانی مفهومی و نظری
افکار عمومی از جمله مفاهیم مهم در علوم اجتماعی است. افکار عمومی بخشی از تاریخ ملتهاست، بحثی در فلسفه است، فصلی از علم سیاست، علم جامعهشناسی و روانشناسی است. افکار عمومی یک پدیده واحد و مستقل نیست، پدیدهای است که با دیگر پدیدههای گوناگون پیوند نزدیک دارد. افکار عمومی هر جامعه، در بستر ارزشهای اجتماعی و فرهنگی آن جامعه شکل میگیرد و تحول میپذیرد. به عبارت دیگر، هر جامعه، نوع فکری و عقیدتی مخصوص به خود را دارد و واکنشهای جمعی خاص خود را نشان میدهد. ماهیت و صورت افکار از یک جامعه به جامعه دیگر و حتی از زمانی به زمان دیگر در یک جامعه تفاوت دارد. بنابراین بررسی افکار مستلزم شناخت فضایی است که در آن شکل میگیرد. شناخت ارزشهای مردمی از یک سو و پدیدههای اجتماعی از سوی دیگر، مشاهدهگر دقیق را بیشتر با زبان مشترک مردم یا «بیان عمومی» آشنا میکند(لازار، 1372: 12-11).
افکار عمومی برخاسته از ضمیر باطن یک ملت و نوعی واکنش نسبت به موضوعی است که در سرنوشت آنها تاثیر میگذارد. آلن بیرو در تعریف آن مینویسد: افکار عمومی عبارتند از «طرز تلقی و واکنش جمعی و مشهود اکثریت افراد یک جامعه در مقابل رویدادهای اجتماعی که اغلب مهم تلقی میشوند» (بیرو، 1388: 274).
گابریل تارد که او را بنیانگذار افکار عمومی علمی میدانند درباره آن میگوید:«افکار عمومی داوری تودههای مردم درباره مسایل روز است»، به عبارتی دیگر افکار عمومی نظرات اکثریت مردم را در یک زمان معین نشان میدهد، هنگامی که مسئلهای برای مردم مهم باشد و با منافع آنها ارتباط پیدا کند افکار عمومی شکل میگیرد، ممکن است بر اساس پیشداوری باشد و یا از شایعه تاثیر بپذیرد(معتمدنژاد، 1385: 166).
مطالعه افکار عمومی و شناخت آن که ارتباط نزدیکی به شناخت مردم دارد از قرنها پیش مورد توجه سیاستگذاران (اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی) بوده است. به دنبال آن از دهها سال پیش در کشورهای مردمسالار جهان تبدیل به یک مسئله مؤثر و با اهمیت شده است و مردم و حکومتهای اینگونه کشورها هر روز جایگاه والاتری برای آن قایل میشوند، در واقع باید گفت اینگونه کشورها همواره بر اساس نظرات مردم به تصمیمگیری میپردازند و یا اقدامات خود را اصلاح مینمایند. آگاهی از افکار عمومی مردم از مهمترین نیازهای هر دولت است، آنان به خوبی میدانند که افکار عمومی در یک سیستم دموکراتیک میتواند شخص یا گروهی را بر قدرت بنشاند و یا از آن خارج سازد. در حکومتهای مردمسالار اطلاع از این که مردم به چه فکر میکنند و نظراتشان نسبت به مسایل چگونه است از اهمیت زیادی برخوردار است. چرا که بدین وسیله نهادها، سازمانها، مؤسسات، کارخانجات و شخصیتها به مقبولیت خدمات خود پی میبرند و از طریق بازسازی خود یا گاه با نفوذ بر افکار عمومی آن را جلب و یا به سمت منافع خود سوق میدهند.
افکار عمومی در یک زمان خاص و تحت شرایط متغیر اجتماعی ایجاد میشود که غالباً از طریق ابراز عقاید و افکاری که صریحاً و علناً ابراز میشود، شروع میشود و سپس دهان به دهان در میان افراد جامعه بازگو میگردد، بنابراین ممکن است زمینه عقلانی یا احساسی داشته باشد. دیوید هیوم فیلسوف انگلیسی تا بدان حد افکار عمومی را مؤثر میدانست که معتقد بود «افکار عمومی شکلدهنده دولتها است»(هیوم، 1384: 79). هر چند ابداع مفهوم افکار عمومی را به ژان ژاک روسو نسبت میدهند، اما پیشینه افکار عمومی به قدمت تشکیل اجتماعات انسانی است؛ توسعه دموکراسی، صنعتی شدن، افزایش امکانات و سطوح آموزشی و گسترش ارتباطات جمعی باعث توجه بیشتر به افکار عمومی در دنیا شده است. در جوامع مختلف از جمله در کشور خودمان افکار عمومی بارها توانسته است شخص یا گروهی را بر سر کار بیاورد و یا از قدرت کنار بنشاند. اگر سیاستها و برنامههای کلان مسئولان با افکار عمومی همنوایی نداشته باشد، بدون تردید امکان توفیق آنان بسیار کم خواهد شد.
در زمینه بررسی افکار عمومی پیشرفتهای بسیار چشمگیری حاصل شده است. این رشته از چنان قدرتی برخوردار گشته که پیشگوییها و پیشبینیهای اعجابآوری را ممکن کرده است. در آستانه بسیاری از انتخابات، نتایج آینده از پیش معلوم و بسیاری از حرکات مردمی و واکنشهای طبقاتی و قشری قابل پیشبینیاند.
سرآمد تکنیکهایی که برای سنجش افکار عمومی به کار گرفته میشود، «نظرسنجی» است که دیگر جای خود را در میان مجموعه تکنیکهای تحقیقی در علوم اجتماعی باز کرده است و کارایی خود را نه فقط در مطالعه زمینههای افکار سیاسی بلکه عادات اقتصادی، عقاید مذهبی، رفتارهای فرهنگی و اجتماعی به اثبات رسانده است. تنوع و تعدد مراکز افکارسنجی و شکوفایی حرفهای مؤسسات پژوهشی-تخصصی نشانگر نتایج درخشانی است که دولتمردان، کارگزاران اقتصادی، روحانیان و دست اندرکاران امور فرهنگی و اجتماعی، در مراجعه به افکار عمومی گرفتهاند(لازار، 1372: 14-13).
اهمیت افکار عمومی و تأثیر آن باعث شده است تا در جهت شناخت آن گامهای مؤثری برداشته شود به ویژه در سال 1933 با تأسیس موسسه سنجش افکار در آمریکا اقدامات عملی در این زمینه به کار گرفته شد. قبل از این، روشهای شناخت بیشتر بر اطلاعات موجود، نامههای شهروندان و مطالب روزنامهها استوار بود. نظرسنجی یکی از معمولترین شیوههای سنجش اطلاعات است. نیازها و کمبودهای هر جامعه، با تحقیق و نظرسنجی روشن میشود، بدینوسیله اندیشهها و افکار پنهان جامعه نیز نمایان میشود. نظرسنجی سعی دارد که افکار عمومی را درباره مسایل مختلف برای مسئولان و نهادهای مربوط نشان دهد و اطلاعات لازم را برای تصمیمگیری در اختیارشان قرار دهد و ارتباطی بین مردم و مسئولان باشد. نظرسنجیها نشانگر میزان علایق و دیدگاههای مردم یک کشور راجع به موضوعات مختلف است. این حرفه امروزه تبدیل به یک صنعت شده است و از این طریق بسیاری از پژوهشگران و علاقهمندان، خصوصاً دانشجویان، به تجارب عملی دست مییابند و حتی به کسب درآمد میپردازند. نظرسنجی در دوران معاصر تبدیل به یکی از منابع عمده درآمد، در مؤسسات تحقیقاتی شده و از ابزارهای مهم مورد استفاده تصمیمگیران و صاحبان اندیشه شده است.
بر این اساس در این تحقیق سعی میشود با استفاده از نظرسنجی، افکار عمومی که پیرامون عملکرد دولت یازدهم در راستای تحقق شعار اعتدال شکل گرفته است را رصد نماییم.
3- پیشینه مطالعاتی
مراجعه به افکار عمومی در موضوعات مختلف توسط پژوهشگران و مؤسسات نظرسنجی به طور متعدد انجام میشود. در خصوص عملکرد دولت یازدهم نیز، به طور مشخص نظرسنجیهایی صورت پذیرفته که از آن جمله میتوان به سه موج بررسی نگرش مردم ایران در خصوص محبوبیت، عملکرد و انتظارات از دولت یازدهم اشاره کرد که در سال 92 و 93 توسط ایسپا انجام شده است. اما در خصوص عملکرد دولت در راستای شعار اعتدال نظرسنجی خاصی صورت نگرفته است. فقط در یک نظرسنجی، که در سال 1393 در بین شهروندان تهرانی انجام شد عملکرد تعدادی از وزرای کابینه در راستای شعار اعتدال مورد بررسی قرار گرفت که یافتهها نشان داد از دیدگاه شهروندان تهرانی، عملکرد وزیر امور خارجه بیشتر از سایر وزرا در راستای شعار اعتدال بوده است.
4- روش شناسی
روش تحقیق این مطالعه پیمایشی است که از پرکاربردترین روشها در مطالعات اجتماعی است. جامعه آماری تحقیق شامل شهروندان بالاتر از 18 سال تهرانی هستند که در زمان انجام تحقیق(خرداد 93) در شهر تهران سکونت داشتهاند. تعداد نمونه 1000 نفر در نظر گرفته شد که برای جلوگیری از کاهش حجم نمونه پس از ابطال پرسشنامههای مخدوش تعداد 1050 پرسشنامه تکمیل گردید که پس از ابطال پرسشنامههای مخدوش حجم نهایی نمونه 1006 نفر شد. نمونهگیری به شیوه «خوشهای چندمرحلهای» صورت گرفت. مشخصات نمونه تحقیق در جدول زیر قابل مشاهده است.
جدول شماره 1. مشخصات جمعیتشناختی پاسخگویان
متغیر
|
فراوانی
|
درصد فراوانی
|
جنس
|
مرد
|
526
|
52.3
|
زن
|
480
|
47.7
|
وضعیت تأهل
|
متأهل
|
624
|
62.0
|
مجرد
|
308
|
30.6
|
بدون همسر بر اثر طلاق یا فوت
|
52
|
5.2
|
بیپاسخ
|
22
|
2.2
|
گروه سني
|
24-18
|
169
|
16.8
|
34-25
|
280
|
27.8
|
44-35
|
184
|
18.3
|
54-45
|
163
|
16.2
|
55 سال و بالاتر
|
209
|
20.8
|
بی پاسخ
|
1
|
0.1
|
تحصیلات
|
بیسواد و ابتدایی
|
95
|
9.4
|
راهنمایی
|
70
|
7.0
|
دبیرستان و دیپلم
|
320
|
31.8
|
کاردانی و کارشناسی
|
390
|
38.8
|
کارشناسی ارشد و دکتری
|
121
|
12.0
|
بیپاسخ
|
4
|
0.4
|
وضعیت درآمدی
|
کم درآمد
|
303
|
30.1
|
متوسط
|
632
|
62.8
|
پردرآمد
|
47
|
4.7
|
بیپاسخ
|
24
|
2.4
|
5- مفهومسازی
در این تحقیق قصد نداریم که به شاخصسازی مفهوم اعتدال بپردازیم چرا که حتی در بین کسانی که مفهوم اعتدال را به عنوان یک گفتمان مطرح کردهاند در خصوص شاخصهای آن اختلاف نظر وجود دارد. لذا در این تحقیق قصد داریم ارزیابی مردم از عملکرد دولت را در راستای تحقق شعار اعتدال ارزیابی کنیم. بنابراین اعتدال به معنای بیناذهنی آن مدنظر است. برای این مقصود عملکرد دولت در هفت حوزه «آزادی اندیشه، مطبوعات و بیان»، «تعامل با گروههای سیاسی رقیب»، «عزل و نصب مدیران»، «تحقق ارزشهای اسلامی و انقلابی»، «رعایت حقوق اقوام و اقلیتهای دینی و مذهبی»، «توجه به توسعه کشور همراه با رعایت عدالت» و «سیاست خارجی» از نظر تلاش دولت برای تحقق شعار اعتدال در این زمینهها مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.
6- پایایی و اعتبار مقیاس «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق اعتدال»
برای بررسی وضعیت پایایی مقیاس «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق اعتدال» از ضریب شاخص ثبات درونی (ضریب آلفای کرونباخ) استفاده شد که معرف میزان همپوشی گویههای مختلف مقیاس از حیث سنجش یک خصیصه مشترک است. مقدار ضریب آلفای کرونباخ برای مقیاس مذکور 0.88 است که از مقدار قابل قبول برای احراز پایایی (0.70) بزرگتر است. بنابراین مقیاس«ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق اعتدال» را میتوان پایا محسوب کرد.
اما برای بررسی اعتبار مقیاس از دو شیوه استفاده شد. اول استفاده از روش اعتبار معیار که نیازمند همبستگی نتیجه مقیاس با معیاری از قبل تعیین شده است. معیار مقایسه مقیاس در تحقیق حاضر سؤالی است که در همین تحقیق پرسیده شده مبنی بر این که «در مجموع آقای روحانی و دولت تا چه میزان در راستای تحقق شعار اعتدال عمل کردهاند». انتظار میرود نتیجه مقیاس با نتیجه سؤالی که ذکر آن رفت همبستگی مثبت داشته باشند. نتیجه همبستگی بین دو متغیر در سطح رتبهای نشان میدهد مقدار ضریب گاما برابر 0.71 و مقدار ضریب سامرز برابر با 0.55 است که نشان از همبستگی مثبت و زیاد دو متغیر دارد. بنابراین میتوان گفت نتیجه بررسی، اعتبار معیار نشان میدهد که مقیاس تحقیق دارای اعتبار است.
روش دیگر برای بررسی اعتبار مقیاس ارزیابی از عملکرد دولت در مسیر اعتدال استفاده از تکنیک تحلیل عامل تأییدی بود. بارهای عاملی (ضرایب متغیرهای مشاهده شده بر متغیر پنهان) همگی از مقدار قابل قبول (0.3) بالاتر بود که نشان از اعتبار مقیاس اندازهگیری مورد نظر دارد.
جدول شماره 2. نتایج تحلیل عاملی تأییدی مقیاس «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق اعتدال»
گویهها
|
بارهای عاملی
|
آزادي (انديشه، مطبوعات و بيان)
|
.645
|
تعامل با گروههاي سياسي رقيب
|
.719
|
عزل و نصب مديران
|
.677
|
تحقق ارزشهاي اسلامي و انقلابي
|
.704
|
رعايت حقوق اقوام و اقليتهاي ديني و مذهبي
|
.717
|
توجه به توسعه کشور همراه با رعايت عدالت
|
.775
|
سياست خارجي
|
.773
|
7- یافته های تحقیق
7-1- طبقه بندی پاسخگویان در دسته بندیهای سیاسی
در سؤالی از پاسخگویان پرسیده شده «شما خودتان را در جزو کدام یک از گروههایی که برایتان میخوانم میدانید؟» در مقابل این سؤال سه گزینه اصولگرا، اعتدالگرا و اصلاحطلب ارائه شده است.
جدول شماره 3. توزیع پاسخگویان بر حسب طبقهبندی در گروههای سیاسی
گرایش سیاسی
|
فراوانی
|
درصد فراوانی
|
درصد معتبر
|
اصلاح طلب
|
351
|
34.9
|
36.8
|
اعتدالگرا
|
297
|
29.5
|
31.1
|
اصولگرا
|
111
|
11.0
|
11.6
|
ساير
|
28
|
2.8
|
2.9
|
جزء هيچ دستهاي نيستم
|
168
|
16.7
|
17.6
|
بدون پاسخ
|
51
|
5.1
|
-
|
جمع
|
1006
|
100.0
|
100.0
|
جدول شماره 4. توزیع پاسخگویان بر حسب ارزیابی آنها از تمایل آقای روحانی به گروههای سیاسی
گرایش سیاسی
|
فراوانی
|
درصد فراوانی
|
درصد معتبر
|
اصلاحطلب
|
787
|
78.2
|
85.7
|
اصولگرا
|
86
|
8.5
|
9.4
|
اعتدالگرا
|
25
|
2.5
|
2.7
|
هیچکدام
|
20
|
2.0
|
2.2
|
بدون پاسخ
|
88
|
8.7
|
-
|
جمع
|
1006
|
100.0
|
100.0
|
همانگونه که از یافتههای جدول فوق برمیآید، 78.2 درصد شهروندان آقای روحانی را متمایل به اصلاحطلبان میدانند و فقط 8.5 درصد ایشان را اصولگرا تلقی کردهاند. همچنین 2.5 درصد شهروندان نیز آقای روحانی را اعتدالگرا دانستهاند.
جدول شماره 5. توزیع پاسخگویان بر حسب ارزیابی آنها از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال
|
میانگین
|
خيلي كم
|
كم
|
تا حدودي
|
زياد
|
خيلي زياد
|
بي پاسخ
|
سياست خارجي
|
3.24
|
8.7
|
14.8
|
28.8
|
32.6
|
11.4
|
3.6
|
رعايت حقوق اقوام و اقليتهاي ديني و مذهبي
|
3.05
|
10.1
|
18.3
|
29.9
|
28.2
|
7.5
|
6.0
|
تحقق ارزشهاي اسلامي و انقلابي
|
2.99
|
10.6
|
20.0
|
30.7
|
26.7
|
6.9
|
5.1
|
تعامل با گروههاي سياسي رقيب
|
2.95
|
9.0
|
21.9
|
31.9
|
25.7
|
4.7
|
6.8
|
توجه به توسعه کشور همراه با رعايت عدالت
|
2.94
|
12.1
|
21.8
|
31.4
|
23.5
|
8.2
|
3.1
|
عزل و نصب مديران
|
2.89
|
9.4
|
23.3
|
32.3
|
23.7
|
4.0
|
7.4
|
آزادي (انديشه، مطبوعات و بيان(
|
2.65
|
14.0
|
30.1
|
31.1
|
19.9
|
2.0
|
2.9
|
مطابق یافتههای جدول فوق از بین 7 آیتم مورد بررسی از عملکرد دولت از حیث تحقق شعار اعتدال، بیشترین رضایت مربوط به عملکرد سیاست خارجی دولت بوده است. بر این اساس 44 درصد مردم عملکرد دولت در سیاست خارجی را به میزان زیاد و خیلی زیاد در راستای تحقق شعار اعتدال ارزیابی کردهاند. 23.5 درصد عملکرد دولت در زمینه سیاست خارجی را به میزان کم و خیلی کم در راستای تحقق شعار اعتدال ارزیابی کردهاند. 35.7 درصد پاسخگویان عملکرد دولت در زمینه رعایت حقوق اقوام و اقلیتهای دینی و مذهبی، 33.6 درصد در زمینه تحقق ارزشهای اسلامی و انقلابی، 30.4 درصد در زمینه تعامل با گروههای سیاسی رقیب، 31.7 درصد در زمینه توجه به توسعه کشور همراه با رعایت عدالت، 27.7 درصد در زمینه عزل و نصب مدیران و 21.9 درصد در زمینه آزادی اندیشه، مطبوعات و بیان را به میزان زیاد و خیلی زیاد در راستای تحقق شعار اعتدال ارزیابی کردهاند.
از جمع 7 گویه فوق، شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» ساخته شده است.
جدول شماره 6. توزیع پاسخگویان بر حسب ارزیابی دولت و آقای روحانی از حیث تحقق شعار اعتدال (شاخص کل)
میزان
|
فراوانی
|
درصد فراوانی
|
درصد معتبر
|
کم
|
213
|
21.2
|
21.6
|
تاحدودی
|
565
|
56.2
|
57.2
|
زياد
|
209
|
20.8
|
21.2
|
بدون پاسخ
|
19
|
1.9
|
-
|
جمع
|
1006
|
100.0
|
100.0
|
میانگین(100-0)
|
48.7
|
بر این اساس 20.8 درصد پاسخگویان معتقدند دولت به میزان زیاد در راستای تحقق شعار اعتدال عمل کرده است. 56.2 درصد معتقدند تا حدودی در راستای تحقق شعار اعتدال عمل کرده و 21.2 درصد نیز معتقدند دولت به میزان کم در راستای تحقق شعار اعتدال عمل کرده است. میانگین ارزیابی پاسخگویان بر روی طیف 0 تا 100 برابر با 48.7 است که نزدیک به نقطه وسط طیف است. به عبارت دیگر میتوان گفت مردم ارزیابی متوسطی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال داشتهاند.
در جدول زیر ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال به تفکیک گرایش سیاسی آمده است. همان طور که ملاحظه میشود میانگین ارزیابی اصلاحطلبان از تلاش دولت در راستای تحقق شعار اعتدال 54 از 100 است. این میزان برای اعتدالگرایان 50 و برای اصولگرایان 37.5 است.
جدول شماره 7. میانگین ارزیابی دولت آقای روحانی از حیث تحقق شعار اعتدال به تفکیک گرایش سیاسی
گرایش سیاسی
|
تعداد
|
میانگین
|
مقدار F
|
معناداری
|
اصولگرا
|
110
|
37.5076
|
24.568
|
0.000
|
اعتدالگرا
|
292
|
50.1798
|
اصلاح طلب
|
348
|
54.2371
|
هيچكدام- جزء هيچ دسته اي نيستم
|
164
|
43.6513
|
نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نشان میدهد بین سه گرایش سیاسی از نظر ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال تفاوت معناداری وجود دارد.
برای مقایسه جفتی گرایشهای سیاسی از نظر «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» از آزمونهای تکمیلی استفاده میشود با توجه به اینکه نتایج تست لون، واریانس بین گروهها را برابر نشان میدهد میتوانیم از آزمونهای با فرض واریانس برابر استفاده کنیم که در اینجا از آزمون Tukey استفاده میشود.
جدول شماره 8. نتایج آزمون Tukey برای بررسی تفاوت بین گرایشهای سیاسی از نظر شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال»
گرایش سیاسی
|
گرایش سیاسی
|
تفاوت میانگین
|
معناداری
|
اصولگرا
|
اعتدالگرا
|
-12.6722
|
.000
|
اصلاح طلب
|
-16.7296
|
.000
|
هيچكدام
|
-6.1437
|
.050
|
اعتدالگرا
|
اصولگرا
|
12.6722
|
.000
|
اصلاح طلب
|
-4.0573
|
.051
|
هيچكدام
|
6.5285
|
.004
|
اصلاح طلب
|
اصولگرا
|
16.7296
|
.000
|
اعتدالگرا
|
4.0573
|
.51
|
هيچكدام
|
10.5859
|
.000
|
هيچكدام
|
اصولگرا
|
6.1437
|
.050
|
اعتدالگرا
|
-6.5285
|
.004
|
اصلاح طلب
|
-10.5859
|
.000
|
نتایج آزمون Tukey ، نشان میدهد بین اصلاحطلبان و اعتدالگرایان با لحاظ 5 درصد خطا تفاوت معناداری وجود ندارد. بین بقیه گروهها تفاوت معنادار وجود دارد.
جدول شماره 9. دستهبندی گرایشهای سیاسی از نظر
نظر شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال»
شما خودتان را در جزو کدام يک از گروههايي که برايتان ميخوانم ميدانيد؟
|
تعداد
|
Subset for alpha = .05
|
1
|
2
|
3
|
اصولگرا
|
110
|
37.5076
|
|
|
هيچكدام
|
164
|
|
43.6513
|
|
اعتدالگرا
|
292
|
|
|
50.1798
|
اصلاح طلب
|
348
|
|
|
54.2371
|
معناداری
|
|
1.000
|
1.000
|
.201
|
بر این اساس چنانچه بخواهیم 4 گروه را از نظر شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» دستهبندی نماییم گروه اعتدال گرا و اصلاحطلب در یک دسته، گروهی که به هیچ گرایش سیاسی تعلق ندارند در دسته دیگر و اصولگرایان در دسته دیگر قرار میگیرند.
جدول زیر نتایج شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» را به تفکیک پاسخگویان مناطق مختلف تهران نشان میدهد. بر این اساس منطقه شمال و جنوب بهترین ارزیابی را از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال داشتهاند و ضعیفترین ارزیابی در این زمینه نیز مربوط به منطقه مرکز و شرق تهران است.
جدول شماره 10. میانگین ارزیابی دولت آقای روحانی از حیث تحقق شعار اعتدال به تفکیک منطقه جغرافیایی
|
تعداد
|
میانگین
|
مقدار F
|
معناداری
|
شمال
|
178
|
54.4068
|
11.559
|
0.000
|
شرق
|
237
|
44.2237
|
مرکز
|
177
|
43.7796
|
غرب
|
152
|
48.2758
|
جنوب
|
243
|
52.7675
|
نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نشان میدهد بین مناطق مختلف تهران از نظر ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال تفاوت معناداری وجود دارد.
برای مقایسه جفتی مناطق تهران از نظر «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» از آزمونهای تکمیلی استفاده میشود با توجه به اینکه نتایج تست لون، واریانس بین گروهها را نابرابر نشان میدهد باید از آزمونهای با فرض واریانس نابرابر استفاده کنیم که در اینجا از آزمون Dunnet C استفاده میشود. جدول شماره 11، مقایسه دو به دوی مناطق را نشان میدهد. مواردی که با علامت (*) مشخص شدهاند حکایت از تفاوت معناداری بین دو منطقه از نظر شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» دارد.
بر این اساس چنانچه بخواهیم 5 گروه را از نظر شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» دستهبندی نماییم مناطق مرکز، شرق و غرب در یک دسته، غرب و جنوب در یک دسته و جنوب و شمال در یک دسته قرار میگیرند. به عبارت دیگر مناطق جنوب و غرب در دو گروه میتوانند جای بگیرند. نتایج مربوطه در جدول 12 قابل ملاحظه است.
جدول شماره 11. نتایج آزمون Dunnet C برای بررسی تفاوت بین مناطق جغرافیایی از نظر شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال»
منطقه محل سکونت
|
منطقه محل سکونت
|
تفاوت میانگین
|
شمال
|
شرق
|
10.1831(*)
|
مرکز
|
10.6272(*)
|
غرب
|
6.1310
|
جنوب
|
1.6393
|
شرق
|
شمال
|
-10.1831(*)
|
مرکز
|
.4441
|
غرب
|
-4.0521
|
جنوب
|
-8.5438(*)
|
مرکز
|
شمال
|
-10.6272(*)
|
شرق
|
-.4441
|
غرب
|
-4.4962
|
جنوب
|
-8.9879(*)
|
غرب
|
شمال
|
-6.1310
|
شرق
|
4.0521
|
مرکز
|
4.4962
|
جنوب
|
-4.4917
|
جنوب
|
شمال
|
-1.6393
|
شرق
|
8.5438(*)
|
مرکز
|
8.9879(*)
|
غرب
|
4.4917
|
جدول شماره 12. دستهبندی مناطق جغرافیایی از نظر
نظر شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال»
منطقه محل سکونت
|
تعداد
|
Subset for alpha = .05
|
1
|
2
|
3
|
مرکز
|
177
|
43.7796
|
|
|
شرق
|
237
|
44.2237
|
|
|
غرب
|
152
|
48.2758
|
48.2758
|
|
جنوب
|
243
|
|
52.7675
|
52.7675
|
شمال
|
178
|
|
|
54.4068
|
معناداری
|
|
0.191
|
0.191
|
.933
|
جدول زیر نتایج شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» را به تفکیک سطح تحصیلات نشان میدهد. نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نشان میدهد بین سه گروه از نظر شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» تفاوت معناداری وجود ندارد.
جدول شماره 13. میانگین ارزیابی دولت آقای روحانی از حیث تحقق شعار اعتدال به تفکیک سطح تحصیلات
|
تعداد
|
میانگین
|
مقدار F
|
معناداری
|
زیردیپلم
|
198
|
48.7744
|
1.054
|
0.349
|
دیپلم
|
271
|
47.2294
|
تحصیلات دانشگاهی
|
514
|
49.4798
|
جدول زیر نتایج شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» را به تفکیک سنی نشان میدهد. نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نشان میدهد بین سه گروه از نظر شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» تفاوت معناداری وجود ندارد.
جدول شماره 14. میانگین ارزیابی دولت آقای روحانی از حیث تحقق شعار اعتدال به تفکیک گروههای سنی
|
تعداد
|
میانگین
|
مقدار F
|
معناداری
|
29-18
|
304
|
48.4040
|
0.603
|
0.547
|
45-30
|
412
|
49.5563
|
50 سال و بالاتر
|
270
|
47.8701
|
جدول زیر نتایج شاخص «ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» را به تفکیک ارزیابی از گرایش سیاسی آقای روحانی نشان میدهد. نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نشان میدهد کسانی که آقای روحانی را اصلاحطلب میدانند نسبت به سایرین عملکرد دولت را در راستای تحقق شعار اعتدال موفقتر ارزیابی کردهاند.
جدول شماره 15. میانگین ارزیابی دولت آقای روحانی از حیث تحقق شعار اعتدال به تفکیک ارزیابی از گرایش سیاسی آقای روحانی
|
تعداد
|
میانگین
|
مقدار T
|
معناداری
|
اصولگرا
|
85
|
42.9370
|
2.746
|
0.006
|
اصلاحطلب
|
779
|
49.4339
|
8- نتیجه گیری
از آنجا که دولت یازدهم با شعار اعتدال روی کار آمده است لذا نگرش و ارزیابی افکارعمومی در خصوص حرکت این دولت در مسیر اعتدالگرایی با گذشت یکسال از روی کار آمدن این دولت قابل اهمیت و درخور توجه ست. از سویی اطلاع از رضایت یا نارضایتی مردم و نگرش افکارعمومی از طریق نظرسنجی خود برای رفع عوامل نارضایتی مؤثر باشد.
در این مطالعه قصد بر شاخصسازی مفهوم اعتدال نبوده بلکه هدف ارزیابی مردم از عملکرد دولت را در راستای تحقق شعار اعتدال(به معنای بیناذهنی) بوده است. برهمین اساس عملکرد دولت در هفت حوزه «آزادی اندیشه، مطبوعات و بیان»، «تعامل با گروههای سیاسی رقیب»، «عزل و نصب مدیران»، «تحقق ارزشهای اسلامی و انقلابی»، «رعایت حقوق اقوام و اقلیتهای دینی و مذهبی»، «توجه به توسعه کشور همراه با رعایت عدالت» و «سیاست خارجی» از نظر تلاش دولت برای تحقق شعار اعتدال در این زمینهها مورد ارزیابی قرار گرفت.
دادههای موجود این امکان را به ما می دهند که ارزیابی تهرانیها در خصوص عملکرد دولت یازدهم را بررسی کنیم. دادههای به دست آمده نشان میدهد حدود 35 درصد مردم تهران خود را اصلاحطلب دانستهاند. حدود 30 درصد خود را اعتدالگرا و 11 درصد نیز خود را اصولگرا دانستهاند. همچنین اکثریت قابل توجهی از مردم (78.2 درصد) دکتر روحانی را متمایل به اصلاحطلبان میدانند و فقط 8.5 درصد ایشان را اصولگرا تلقی کردهاند. همچنین 2.5 درصد شهروندان نیز آقای روحانی را اعتدالگرا دانستهاند. با این حال 20.8 درصد پاسخگویان معتقدند دولت به میزان زیاد در راستای تحقق شعار اعتدال عمل کرده است. 56.2 درصد معتقدند تا حدودی در راستای تحقق شعار اعتدال عمل کرده و 21.2 درصد نیز معتقدند دولت به میزان کم در راستای تحقق شعار اعتدال عمل کرده است. میانگین ارزیابی پاسخگویان نشان دهنده آن است که مردم ارزیابی متوسطی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال داشتهاند و در این زمینه بیشترین رضایت مربوط به عملکرد سیاست خارجی دولت بوده است.
بین گرایشات سیاسی (اصلاح طلب، اصولگرایی و اعتدالگرایی) از نظر ارزیابی عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال تفاوت معناداری وجود دارد. به طوری که میانگین ارزیابی اصلاحطلبان از تلاش دولت در راستای تحقق شعار اعتدال بیش از بقیه گرایشها بوده و 54 از 100 است در حالیکه این میزان برای اعتدالگرایان 50 و برای اصولگرایان 37.5 است.
منطقه شمال و جنوب ارزیابی مثبتی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال داشتهاند و ارزیابی منفی در این زمینه نیز مربوط به منطقه مرکز و شرق تهران است. در مجموع باید گفت بین مناطق مختلف تهران از نظر ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال تفاوت معناداری وجود دارد.
تحصیلات و سن نیز از متغیرهای موثر بر نگرش و آگاهی سیاسی مردم به شمار میرود. در این مطالعه شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» را به تفکیک سطح تحصیلات و سن مورد مداقه قرار داده که نتایج بررسی ها نشان میدهد؛ بین سه گروه از نظر شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» تفاوت معناداری وجود ندارد. به عبارت دیگر بین سه گروه سنی (18-29، 30- 45 و 50 سال و بالاتر) از نظر این شاخص تفاوت معناداری دیده نشده است.
همچنین نتایج شاخص «ارزیابی از عملکرد دولت در راستای تحقق شعار اعتدال» به تفکیک ارزیابی از گرایش سیاسی آقای روحانی نشان میدهد کسانی که آقای روحانی را اصلاحطلب میدانند نسبت به سایرین عملکرد دولت را در راستای تحقق شعار اعتدال موفقتر ارزیابی کردهاند.
در مجموع بررسی و تحلیل دادهها حاکی از آن است ارزیابی مردم از عملکرد دولت یازدهم با تأثیرپذیری جدی از گرایشات سیاسی آنها بوده است . با این وصف به نظر میرسد گرایش سیاسی افراد مانعی بر ارزیابی و قضاوت منصفانه آنهاست. البته متغیرهایی همچون سن و تحصیلات نیز موثر است اما نه به اندازه گرایش سیاسی آنها . با همه اینها در کل مردم تهران حرکت دولت یازدهم را در مسیر و مشی اعتدال دانستهاند که این ارزیابی می تواند مشوق دولت در ادامه مسیر با انگیزه و قاطعیت بیشتر باشد.
9- منابع:
- اسدی، علی(1371) افکار عمومی و ارتباطات، تهران:انتشارات سروش
- پرایس، وینست(1382) افکار عمومی، ترجمه علی رستمی و الهام میرتهامی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی
- زارعیان، داود(1387) شناخت افکارعمومی، تهران: انتشارات جهاددانشگاهی دانشگاه تهران
- ساروخانی، باقر(1388). فرهنگ علوم اجتماعی
- سمتی، محمدمهدی(1385) عصر سی ان ان و هالیوود: منافع ملی، اراتباطات فراملی، ترجمه خاتون براهویی، تهران: نشر نی
- گیدنز، آنتونی(1386) مبانی جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر نی
- معتمدنژاد کاظم (1385). وسایل ارتباط جمعی، تهران، انتشارات دانشگاه علامهطباطبایی
-لازار، ژودیت(1372) افکار عمومی، ترجمه مرتضی کتبی، تهران: نشر نی
. Hill and Knowlton Public Affairs Worldwide